هوکس ها، دروغ یا شوخی؟

یک روز پیش از جشن هالووین سال 1938، مردمان بسیاری در ایالات متحده آمریکا در حال گریه کردن، دعا خواندن، دویدن، آماده سازی تفنگ های قدیمی، پنهان شدن در زیرزمین ها، خیره شدن به آسمان و پوزش طلبیدن از دوستان سابقشان بودند. بی خیال ترها با بطری شرابی در دست فقط به آسمان خیره مانده بودند و منتظر بودند که دشمنان خونریزشان از مریخ سر برسند. البته نه جنگی درگرفته بود و نه آمریکایی ها به جنون جمعی مبتلا شده بودند. علت فقط برنامه ای رادیویی از یکی از نوابغ بعدی رادیو و سینما به نام «اورسن ولز» بود که همانطور که او طراحی کرده بود جدی گرفته شده بود. ولز نمایشنامه ای را اجرا کرده بود که از رمان جنگ دنیاها نوشته هربرت جرج ولز اقتباس شده بود و در آن اخبار و گزارش هایی از حمله ی نیروهای فرازمینی با جدیت توصیف و مخابره می شدند. یک هوکس.

هوکس چیست؟
هوکس دروغی است که آگاهانه و به قصد فریب یا شوخی کردن با کسانی ساخته می شود که احتمالا آن را باور می کنند. هر نوع خبر دروغی هوکس نیست بلکه آن خبری هوکس است که سازنده آن به قصد فریفتن یا شوخی کردن با دیگران تعمدا آن را ساخته باشد. هوکس ها در قالب اخبار و گزارش های جدی ارائه می شوند.

ریشه ی لغوی این کلمه را از Hocus Pocus به معنای تردستی دانسته اند و احتمالا ریشه تاریخی هوکس ها به شوخی های شفاهی گروهی از مردمان  قدیم برگردد که با ساختن دروغ هایی درباره ی مُردن اشخاص صاحب نام، حمله گرگ ها، ازدواج آشنایان و مواردی از این قبیل اسباب شوخی و خنده و بعضا انتقاد یا انتقام گیری را علم می کرده‌اند.

در برخی از کشورهای اروپایی در روز اول آوریل هر سال مردم به یکدیگر دروغ می گویند و در ایران هم برخی سیزدهم نوروز که برابر با اول یا دوم آوریل می شود را برای دروغ گویی انتخاب می کنند که بسیاری از این دروغ ها به خاطر ارائه شان در قالب خبرهای جدی هوکس محسوب می شوند. رسانه ها هم معمولا در این روزها از قافله عقب نمی مانند تا آنجا که بعضی از هوکس های منتشر شده در رسانه های معتبر، تاریخی شده اند. مثلا شبکه بی بی سی در سال ۱۹۵۷ گزارشی پخش کرد که درخت های ماکارونی را در سوئیس نشان می داد و اعلام کرد که سوسک های ماکارونی که محصولات را از بین می بردند قلع و قمع شدند. بسیاری از مردم با بی بی سی تماس گرفتند و پرسیدند که چگونه درخت های ماکارونی را کشت می‌کنند! یا روزنامه شرق در آخرین روز انتشارش در سال 1383، گزارشی را در صفحه آخر خود (با تاریخ سیزدهم فروردین 1384) منتشر کرد که در آن خبر از کج شدن و سقوط قریب الوقوع برج میلاد تهران داده بود و باعث نگرانی عده ای از شهروندان تهرانی ساکن در محله های اطراف برج شد تا آنجا که تا مدتی قیمت مسکن و زمین در این نواحی کاهش یافت.

هوکس ها همیشه خبری و به صورت متن نیستند و در قالب تصویر، صوت و فیلم هم ظاهر می‌شوند. مثل تصویری از پاسارگاد که با ترفندهای فتوشاپی نشان داده شده بود که تا نیمه به زیر آب رفته است یا فیلمی که با ترفندهای ویژه در قالب گزارشی تصویری از پری دریایی صید شده منتشر شد.

هوکس ها چگونه ساخته می شوند؟
افراد یا گروه هایی هستند که معمولا به صورت موردی و برای دلایلی گوناگونی چون دست انداختن دیگران، بزرگداشت مناسبت ها، طنزنویسی انتقادی، انتقام گیری شخصی، سودجویی اقتصادی و تاثیرگذاری بر بازار، پرونده سازی، تقویت خرافات مذهبی و نظایر اینها هوکس می سازند.

هوکس هایی که باور می شوند و تاثیرگذاری بیشتری دارند معمولا دارای چند مشخصه هستند:

1. قالب جدی
2. موضوع باب روز جامعه
3. رسانه مناسب با پیام
4. راحتی انتقال

به عنوان مثال خبر کج شدن برج میلاد تمام این مشخصات را به خوبی داشت. قالب آن جدی و مثل تمام گزارش هایی بود که در روزنامه حرفه ای شرق منتشر می شد. به موضوعی پرداخته بود که میلیون ها ایرانی با آن آشنا و صدها هزار تهرانی با آن درگیر بودند. در رسانه و صفحه ی مناسبی چاپ شده بود (اگر این خبر در رسانه ای نظیر خبرنامه پزشکان یا ماهنامه صنعت ساختمان چاپ می شد قطعا تاثیرگذاری چندانی نداشت) و دست آخر اینکه این خبر بسیار ساده و برای تبدیل به شایعه ای که دهان به دهان می گردد مناسب بود. در توضیح مولفه آخر می توان گفت همانطور که ترانه هایی که قابلیت درک و تکرار توسط شنوندگان را دارند از ترانه‌هایی که عموم شنوندگان قادر به تکرار آنها نیستند شانس ماندگاری بسیار بیشتری دارند، هوکس های ساده و قابل فهم همگانی نیز شانس بیشتری برای دهان به دهان شدن و تبدیل به شایعه ای مواج دارند. مثلا همین خبر اگر به این عنوان که «دانشمندان متوجه شده اند در سازه های برج میلاد از جهت ضریب مقاومت اشکالاتی وجود دارند و حتی عدد پی به اشتباه توسط مهندس طراح برج 3.16 محاسبه شده بوده» منتشر می شد هرگز شانس همه گیری نداشت هر چند که بسیار شگفت انگیز بود. توده ی مردم این خبر را می فهمند و اشاعه می دهند: «برج میلاد کج شده و به زودی می افتد.»

هوکس ها، اخلاق و شوخی
هوکس ها را از لحاظ اخلاقی به دو دسته می توان تقسیم کرد. یک دسته هوکس هایی هستند که برای مقاصد غیراخلاقی نظیر تهمت زنی، تاثیرگذاری نامشروع بر مسائل سیاسی و اقتصادی، منحرف کردن افکار عمومی از حقایق و نظایر آنها ساخته می شوند و دسته دیگر هوکس هایی هستند که برای شوخی ساخته می شوند. هوکس های گروه نخست بدیهی‌ است که غیراخلاقی هستند و باید از آنها پرهیز شود اما در مورد دوم قضاوت کردن چندان آسان نیست. در وهله ی اول شاید چنین به نظر آید که این هوکس ها صرفا شوخی هایی هستند که به راحتی می توان آنها را پذیرفت. اما اگر چند نفر از دوستان ما صرفا برای شوخی و خنده، با آگاهی از خراب شدن گوشی موبایلمان در طی یک سفر چند روزه، خبر مرگ ما را به خانواده مان بدهند آیا حاضریم از تمام زیان های روحی و عاطفی سنگینی را که آنها طی چند روز متحمل شده اند به صرف «شوخی» چشم پوشی کنیم؟

به راستی مرز بین شوخی و دروغ پراکنی های غیر اخلاقی چیست؟ آیا این گونه شوخی ها هم خط قرمز دارند؟

خط قرمزهای هوکس سازی
خوشبختانه یا متاسفانه، برای هوکس ها بایدها و نبایدهای رسمی و مدونی وجود ندارد. در عالم رسانه های سنتی و کلاسیک، از روزنامه گرفته تا رادیو و تلویزیون، قوانین حقوقی مدون رسانه ها هوکس را هم درون چارچوبی قرار می دهد که در آن فریب مردم ممنوع است، انتشار مطالب دروغ علیه یک فرد وی را صاحب حق پاسخگویی در همان رسانه می کند، آسیب رسانی به احساسات و عواطف عمومی ممنوع است و مسائلی از این دست. علاوه بر این، اعتبار و موقعیت هر رسانه مشخص می کند که مخاطبان آن می توانند انتظار چه نوع مطالبی و با چه میزانی از درستی را داشته باشند. به همین خاطر است که اگر شبکه بی بی سی به مناسبت اول آوریل یک هوکس پخش کند این امر چنین شگفت آور است که هنوز پس از گذشت نیم قرن از آن یاد می شود در حالیکه مشابه چنین خبرهایی هر روز بارها و بارها در رسانه های کم اعتبار درج می شوند و عجیب نمی نماید چرا که مخاطب هر رسانه ی نوشتاری، گفتاری و تصویری تا حدود زیادی رسانه ای که مخاطب آن است را می شناسد.

در اینترنت اما اینگونه نیست. اینترنت نه فقط خود به مثابه رسانه ی عظیمی است که به تمام مخاطبان و کاربران اجازه تولید و نشر محتوا را می دهد بلکه با امکاناتی نظیر وبلاگ و هایپرلینک هر فرد قادر است در آن به خبرسازی و انتشار مطالب در مقیاسی بی حد و مرز دست زند. امکان ناشناس بودن هم که در اینترنت به خوبی مهیاست باعث شده است این رسانه بهترین محل برای انتشار هوکس ها باشد. با امکانات مدرن کنونی، ساختن عکسی جعلی از شرکت داشتن یک شخصیت معروف و محبوب در یک درگیری خیابانی کاریست ساده اما انتشار آن در یک روزنامه کاریست بسیار مشکل، چرا که عواقب حقوقی متعددی دارد. در عوض انتشار همین عکس در یک وبلاگ تازه تاسیس با نام مستعار و برقراری لینک از چند لینکدونی پربیننده می تواند در عرض چند ساعت برای آن ده ها هزار بیننده فراهم کند و به مدد بازانتشار آسان در سایر سایت ها و وبلاگ ها و فروم ها تاثیرگذاری آن را صد چندان کند.

از این‌رو به نظر می رسد به خاطر آزادی بی حد و حصری که در این زمینه در اینترنت برقرار است، رعایت برخی مسائل اخلاقی در ساختن هوکس های طنزآمیز باید بیشتر رعایت شوند. برخی از آنها از این قرارند:

1. از توهین، تهمت زنی، افشاگری مسائل خصوصی افراد، تحقیر نژادی و قومی و مذهبی به بهانه ی شوخی بپرهیزید.
2. یک مطلب طنزآمیز حتما باید مشخصه هایی داشته باشد که یک مخاطب دقیق باهوش متوسط بتواند طنز بودن آن را تشخیص دهد. در مثال هوکس کج شدن برج میلاد، درج تاریخ سیزدهم فروردین سال بعد در بالای صفحه و همچنین گنجاندن مطالبی نظیر آنکه اگر این برج فرو بیفتد آنقدر سنگین است که دوباره از جا بلند می‌شود و در منطقه‌ی دیگری فرو می افتد(!) از مولفه هایی بودند که طنز بودن مطلب را به خواننده های دقیق علامت می دادند. یادتان باشد دروغ گفتن و سرکار گذاشتن به خودی خود هیچ هنری نیست.
3. هیچ شوخی و طنزی نباید نقیصه های که انسان‌ ها در بوجود آمدن آنها تقصیری ندارند را هدف قرار بدهد. کوتاه قد بودن، زشت رویی، لکنت زبان و نظایری از این دست نباید دستمایه شوخی در هوکس ها قرار بگیرند. در مقابل روی صفاتی مثل دروغگویی، تقلب، فساد و امثال آنها مانور دهید.
4. در هنگام ساختن هوکس همواره از خود بپرسید که قصدتان از ساختن آن چیست و چنانچه هوکس شما در مقیاس وسیع منتشر شود چه تاثیراتی خواهد داشت. آیا شوخی کردن با مرگ یک نفر بدون گذاشتن هیچ ردی که نشان بدهد مطلب طنزآمیز است ممکن نیست به سکته مغزی مادر وی منجر شود؟ آیا ساختن هوکسی درباره ورشکستگی یک کارخانه بزرگ در قالبی کاملا جدی ممکن نیست باعث تغییر شاخص های آن در بورس و ضرر و زیان دیدن صدها نفر شود؟

چگونه هوکس را بشناسیم
هوکس سازان بیش از هر رسانه ای به افراد زودباور به عنوان رسانه ی مطلوب چشم دوخته اند. افراد ساده دلی که با شنیدن، خواندن یا دیدن مطلبی عجیب به صرف ارائه آن در قالبی جدی و بدون توجه به جزئیات غیرعقلانی و نامتحمل آن، آن را باور می‌کنند و بی درنگ برای دیگران هم نقل می کنند. بشقاب پرنده‌هایی که نیمه های شب با نوری سبز رنگ که فقط یکی دو نفر از اهالی شهر می توانند آنها را ببینند هر سال ظهور می کنند به مدد همین افراد زنده و سرپا مانده اند. برای تشخیص هوکس ها مراحل ساده ای وجود دارد که با بکار بستن آنها می توان تا حد امکان از افتادن در دام آنها پرهیز کرد. برخی از آنها:

1. خبر را درست و کامل بخوانید. به خصوص اگر به نظرتان عجیب آمد و خواستید آن را جایی نقل کنید. یکی از بزرگترین آفت های رسانه‌ها در فضای اینترنت عادت سرسری خوانی مخاطبان است تا آنجا که برای بسیاری از کاربران به خواندن تیترها خبرها و آنهم به صورت ناقص کفایت می کنند. پس خبر را درست و کامل بخوانید به خصوص اگر به نظرتان عجیب آمد و خواستید آن را جایی نقل کنید یا در سایت هایی مثل بالاترین به آن امتیاز بدهید.
2. منبع خبر را چک کنید. بسیاری از سایت ها و منابعی که اخبار عجیب و غریب بر روی اینترنت درج می کنند کلا بی اعتبار هستند. متاسفانه برای بسیاری از کاربران اینترنت چندان فرقی بین یک سایت معتبر بین‌المللی با یک سایت خبری دولت ساخته ی ایرانی با یک رسانه تخصصی علمی با یک فروم سرگرمی با یک گروه پستی با یک وبلاگ ناشناس و یک سایت طنز وجود ندارد. این در حالیست که میزان باورپذیری هر رسانه ای را سابقه آن مشخص می سازد. در مورد منابع ناشناس پس از خواندن یک خبر سعی کنید که با مراجعه به صفحه ی اول آن و انداختن نگاهی به آرشیو آن از سابقه اش اطلاعاتی اولیه به دست بیاورید.
3. جستجو کنید. بخشی از متن خبر یا توضیح عکس و فیلمی که به نظرتان هیجان آور رسیده را در باکس جستجوی گوگل کپی- پیست کنید و نتیجه را در چند صدم ثانیه بیابید. هر چند که این راه برای یافتن هوکس ها صددرصد قابل اعتماد نیست ولی در بسیاری از مواقع به درستی نشان می دهد که با یک هوکس طرف هستید که قبلا در جاهای دیگری منتشر شده بوده است.
4. خوب نگاه کنید. بسیاری از کاربران اگر پس از خواندن هوکس ها فقط نگاهی به بالا و پائین صفحه ای که خبر را در آن خوانده اند بیندازند متوجه می شوند که با یک هوکس طرف هستند. به عنوان نمونه در هوکسی طنزآمیز که در آن برای نخستین بار ادعا شده بود که اوباما ایرانی است، نه فقط مولفه های بسیاری وجود داشت که نشان می داد آن خبر طنز است و در واقع انتقادی به این روحیه ایرانی ها که گمان می کنند هر چیز خوب و جذابی در جهان ریشه ایرانی دارد؛ بلکه در بالا و پایین صفحه هم نشانه های بسیاری از طنز بودن وجود داشت نظیر: itanz.com (آدرس منبع)، بی‌نام و نشان بودن صفحه سایت و عبارت طنزآمیز «امانت داری و اخلاق نداری/ استفاده از این خبر بدون ذکر منبع مجاز می باشد؛ کی به کیه؟». اما با وجود همه اینها این خبر نه فقط جدی گرفته شد و در ده ها رسانه ی اینترنتی منتشر شد بلکه به عنوان یک خبر ویژه از صفحه آخر روزنامه کیهان نیز سردرآورد.
5. تاریخ را چک کنید. روزهای اول آوریل و سیزدهم نوروز و روزهای پس و پیش آنها روزهای اوج هوکس سازی هستند. در این روزها به اخبار عجیب اعتماد نکنید حتی اگر در رسانه های معتبر نقل شده باشند.