شایعه

اولین شایعه سازها
رمی های دوران باستان اولین شایعه سازهای دنیا بوده اند. دربار رم باستان  خبرچین هایی داشت که به میان مردم می رفتند و خبرهایی را از مردم عادی برای قصر می آوردند. این خبر چین ها وظیفه دیگری هم به عهده داشتند. آنها در سطح شهر نظرسنجی انجام می دادند.

این نظر سنجی ها معمولا در مواقع حساس انجام می شد. مواقعی مانند جنگ، قحطی و چیزهایی شبیه این.

خبرچین های دربار برای آنکه بتوانند افکار عمومی را بسنجند  شایعه هایی را در بین مردم پخش می کردند و نسبت به واکنش مردم نتیجه نظرسنجی شان را به دربار منتقل می کردند.

 

خطری برای اتفاقات مهم
شایعه معمولا در کنار اطلاعات اشتباه یا عمدا اشتباه قرار دارد.

اطلاعات اشتباه فقط اشتباه است ولی دومی به معنای اطلاعاتی است که به عمد غلط است و ممکن است توسط منابع دولتی در  رسانه ها یا حتی در میان مردم عادی منتشر شود.

شایعه خصوصیات مشخصی دارد  که اگر آن را بدانید شناسایی اش چندان سخت نیست. رابرت کناپ در سال ۱۹۴۴ در کتاب «روانشناسی شایعه» سه خصوصیت برای شایعه در نظر گرفت.

او می گوید شایعه اول از همه دهان به دهان منتشر می شود، نکته بعد این است که شامل اطلاعاتی درباره شخص یا رویداد یا وضعیت خاصی است و شاید از همه مهمتر نشان دهنده و بزرگ کننده «نیاز احساسی جامعه» است.

 

راهای ساختن شایعه
البته ساختن شایعه به این راحتی ها هم نیست و هر چیزی نمی تواند تبدیل به شایعه شود. شایعاتی که می بینید دهان به دهان می چرخند و مدت ها بر سر زبان ها هستند شایعاتی هستند که اصول خاصی دارند.

ساختن یک شایعه اصول و آداب خودش را دارد.

اول از همه اینکه باید بدانید شایعه هیچ وقت در خصوص یک مساله کم اهمیت اتفاق نمی افتد و شایعه معمولا در خصوص چیزی است که جنبه عمومی دارد.

شایعه کشته شدن بن لادن (البته قبل از آنکه واقعا کشته شود ) از آن جهت در سراسر جهان پخش می شود و اهمیت دارد که بن لادن یک شخصیت جهانی است و زنده بودن یا نبودنش، تاثیر مهمی در جهان می گذارد.

این شایعه را مقایسه کنید با شایعه کشته شدن یک سرباز آمریکایی در افغانستان که مسلما هیچ وقت جهان گیر نخواهد شد، چون سرباز آمریکایی را کسی نمی شناسد و تاثیری بر جامعه ندارد.

پس بدانید که شما در خصوص مسائل پیش پا افتاده در معرض این نیستید که درگیر شایعه بشوید، بلکه باید حواستان را جمع کنید که در مورد مسائل روز و مهم وارد این بازی نشوید.

اگر هر چیزی را که در خصوص مسائل روز می شنوید بدون مراجعه به هیچ منبعی بازگو کنید خود شما اگر نه یک سازنده شایعه که یک پخش کننده آن هستید.

 

مصاحبه چیست؟

سوال هایم را پاسخ بده
دامنه آرزو برای گپ و گفتگو با اشخاصی که می شناسیم یا حتی گاهی اوقات نمی شناسیم شان بسیار گسترده است. اتفاقاتی که در بستر جامعه و دنیا می افتد هم به عطش ما برای دانستن سوال هایمان از افراد حقیقی یا حقوقی می افزاید. رسانه ها با مصاحبه کردن با افراد تلاش می کنند تا پاسخگوی این نیاز ما به عنوان مخاطب باشند.

یک دسته از مصاحبه ها خبری هستند، براساس اتفاقاتی که افتاده است یا هنوز جریان دارد با افراد مرتبط با آن اتفاق ها گفتگو می شود تا اطلاعات کامل تری به شما بدهند.

در مصاحبه های خبری همیشه لازم نیست که با فردی صحبت بشود که ارزش حقوقی دارد یا به هر دلیلی مشهور است. گفتگو با افراد معمولی هم می تواند جذاب باشد. مثلا در جریان سونامی در تایلند گفتگو با گردشگرانی که در اطراف محل حادثه حضور داشتند و می توانستند تصویر واضحی از آنچه پیش آمده را بدهند از گفتگو با مسوولان جذاب تر بود.

رسانه تلاش دارد تا خودش را به جای ما بگذارند، هم وقتی که کسی را برای گفتگو انتخاب می کنند و هم وقتی که سوالات خود را مطرح می کنند.

پس آنها دو نکته مهم را باید در نظر داشته باشند تا یک گقتگو یا مصاحبه، گفتگوی خوبی باشد. اول اینکه کسی را انتخاب بکنند که مخاطب سوالات زیادی از او دارد یا دلش می خواهد که بیشتر راجع به او بداند و در مرحله بعدی سوال هایی را مطرح کند که مخاطب دلش می خواهد جواب آنها را بداند.

گزارش چیست؟

چیزی را از دست نداده اید
اگر مراسمی را که خیلی دوست داشتید در آن بودید را از دست بدهید، مراسمی مثل جشن عروسی نزدیک ترین دوست تان، مراسم دفاع از پایان نامه همسرتان، به دنیا آمدن بچه خواهرتان و چیزهایی این چنینی شاید تنها چیزی که دل تان را راضی کند شنیدن همه 
آنچه باشد که اتفاق افتاده است. شنیدن همراه با دیدن عکس ها و فیلم های آن مراسم. اما اگر فقط به شما مقداری عکس و فیلم بدهند، شما نمی توانید فکر کنید که انگار خودتان آنجا بوده اید.


اگر کسی باشد که به طور کامل برای شما توضیح بدهد که این عکس برای چه وقتی از مراسم است یا چرا همه در این عکس می خندند و یا چرا در عکس دیگری لباس عروس پاره شده است؛ چیزهایی از این دست و جزئیاتی به این شفافی باعث می شود شما شب که سر بر بالش می گذارید با خودتان فکر کنید که همه چیز را از آن مراسم می دانید.



هر کدام از ما یک گزارشگر هستیم، چون بارها پیش آمده است که مجبور شده ایم که شرح واقعه ای را برای کسانی توضیح بدهیم که حضور نداشته اند. اگر بعد از تعریف داستان تان شنوده هایتان هنوز هم چشم به دهان شما دوخته اند، بدانید گزارشگر خوبی نبوده اید.

گزارش خوب گزارشی است که مخاطب را منتظر بقیه داستان نگذارد، این که کسی به شما گزارش کاملی از آنجایی بدهد که خودتان در آن غایب بوده اید به شما کمک می کند که غصه نبودن تان را نخورید.

رسانه ها هم وقتی که به شما گزارش می دهند همین کار را می کنند. آنها هم با استفاده از تصاویر و فیلم ها و توضیحات تکمیلی تلاش می کنند تا شما احساس کنید که در مراسم بوده اید.

 

خبر چیست؟

جمعه ساعت ۲ بعدازظهر دعوت هستید منزل ما برای خوردن ناهار و دیدن فیلم.

شنیدن این جمله برای من هیچ جای سوالی شاید به جز دانستن آدرس باقی نمی گذارد.

جمله هایی به همین سادگی اما همین قدر روشن خبرهایی هستند که ما در طول روز هزار بار آن را برای همدیگر می گوئیم.

در همین جمله دعوت برای نهار و فیلم اگر کلمه ای از آن کم بود برای ما جای سوال داشت.

اگر جمله این بود که «جمعه بیاید خانه ما» ابهامات زیادی در آن وجود داشت و شما می ماندید و یک دنیا سوال که چرا بروید؟ کی بروید؟ برای چه کاری بروید؟ کجا بروید؟

خبر در دنیای رسانه هم متنی است که درباره اتفاقی به شما اطلاعات کاملی بدهد. اما هر متنی یک خبر نیست حتی اگر اطلاعات کاملی داشته باشد.

 

همه چیز خبر نیست
همان جمله ساده و روشن دعوت برای نهار و فیلم را اگر شما از کسی بشنوید که مهمانی به او ربطی ندارد یا قبلا از او خبرهای دروغ شنیده اید، برای تان قابل قبول نیست و برای حرفش اهمیتی قائل نمی شوید، هر چند که شاید بعدا بگوئید که چندان هم از مهمانی بی خبر نبوده اید اما برای آن مهمانی برنامه ریزی هم نمی کنید.

برای شما این جمله نمی تواند خبر باشد «چیکاره ای بیا خونه ما». حتی اگر این حرف را خود صاحبخانه هم بزند شما احتیاج دارید که جمله های کامل تری بشنوید.

خیلی از حرف هایی هم که ما صبح تا شب می شنویم هر چند که دارند اطلاعاتی را به ما می دهند اما خبر نیستند. چون یا پر از سوال هستند یا گوینده معتبر ندارند. اما ما آنها را خبر فرض می کنیم.

برای آنکه بدانید چه چیزی در این دنیای پر از رسانه خبر است حتما باید دنبال چند نکته مهم بگردید.

اول از همه گوینده خبر؛ اگر نمی شناسیدش، معتبر نیست یا آن چیزی که می شنوید اهمیتی ندارد، یا دست کم خبری نیست که شما بتوانید آن را باور کنید و جای دیگری بگوئید.

رسانه ای به رنگ خورشید

من دوست دارم با دوست هایی که حرف های مشترکی با هم داریم و آدم های مشترکی را می شناسیم بنشینم و حرف بزنم. از آن حرف هایی که اسمشان «خاله زنکی» است- اینکه رئیس مان ازدواج کرده یا نه؟ اینکه منشی بخش چه ماشینی خریده؟ و خلاصه از همین حرف هایی که اهمیتی هم ندارد اما خوب سرمان را گرم  می کند؛ همین. شاید اگر چند روز بعد هم از ما بپرسند منشی بخش چه ماشینی خریده دیگر یادمان نباشد.

«من می دانم قضیه چیست.» این شاه بیت حرف های خاله زنکی است. رسانه هایی هم که در جهان به «رسانه زرد» معروف هستند، با همین شعار جلو می روند: «ما می دانیم قضیه چیست. بیا ما را بخوان یا تماشا کن تا بفهمی که جریان از چه قرار است.»

«جریان» هم بیشتر وقت ها چیز خیلی مهمی نیست اما جذاب است.

خیلی مهم نیست که بدانیم محمدرضا گلزار چند خانه دارد یا الان کجا زندگی می کند اما بدمان نمی آید که بدانیم. اگر هم کسی به ما بگوید ۱۷ خانه دارد نمی گوئیم به ما سند نشان بده. فقط می گوئیم: نه بابا!

رسانه زرد همین کار می کند. حرف هایی را راجع به آدم های مشهور می زند که خودشان در مصاحبه های رسمی شان نمی زنند.

دلیل و مدرکی هم به ما نشان نمی دهد، چون قانون حرف های از این دست مدرک داشتن نیست؛ همین که جذاب باشد کافی است.

مریم کیانی، دکترای علوم ارتباطات، می گوید که رسانه زرد به یک نیاز «واقعی» مخاطب جواب می دهد. او می گوید حتی خیلی از کسانی که ژست روشنفکری می گیرند و نگران ارزش های اجتماعی اند و بلندگوی «نقش رسانه در جوامع انسانی ال است و بل است» را در دست دارند، خودشان اول از همه سراغ صفحه حوادث رسانه ها می روند. خجالت هم ندارد؛ ما همیشه کنجکاویم که از این موضوعات سردربیاوریم.

 

مقدمه- شما روزنامه نگار نمی شوید

گذراندن دوره سواد رسانه ای به این معنا نیست که بعد از این دوره درسی به این نتیجه برسید که روزنامه نگاری بلد هستید. قرار نیست در این دوره از درس ها به شما آموزش داده شود که چگونه گزارش بنویسید یا گفتگو کنید.

هدف این دوره این است که شما بعد از خواندن آن آنقدر از عوامل سازنده رسانه آگاهی داشته باشید که هر مطلبی با هر نامی که در رسانه ها منتشر شد را قبول نکنید.

تلاش شده است تا در زبانی ساده راه های شناسایی خبر درست، گزارش خوب و مصاحبه قابل استناد گفته شود.

از آن جهت رسانه زرد، شایعه و شبکه های اجتماعی انتخاب شدند که می توانند بیشترین تاثیر رسانه ای را داشته باشند و مخاطب باید از آنها اطلاعاتی هر چند اندک داشته باشد تا برایش قابل تشخیص باشد که چرا یک رسانه وارد حریم خصوصی افراد می شود و یک رسانه نه. علاوه بر آن خواهد دانست که چگونه می تواند یک شایعه را شناسایی کند و خودش سهمی در منتشر شدن آن نداشته باشد.

شبکه های اجتماعی هم امروزه بیشتر از هر چیز دیگری کارکردی رسانه ای دارند و به همین منظور در این دوره از درسنامه به آنها اشاره ای شده است.

در این مجموعه درسنامه، درس ها به صورت جداگانه هستند و تکمیل کننده همدیگر نیستند؛ شما می توانید به هر درس به شکل یک مقاله مستقل نگاه کنید.