درس دهم- تغییر در عرضه و تقاضا

گفتیم که یک اتفاق می تواند باعث شود که شرایط تعادل تغییر کند. در ادامه و آخرین درس این دوره، سه وضعیت را بررسی می کنیم.

 

تغییر در تقاضا
فرض کنید درباره بازار بستنی صحبت می کنیم. یک تابستان هوا بسیار داغ است. می خواهیم ببینیم چه تغییری در تعادل بازار ایجاد می شود. 

در گام اول باید ببینیم گرمای هوا چه تاثیری بر روی منحتی تقاضا یا عرضه می گذارد. گرم تر شدن هوا باعث می شود که منحنی تقاضا تغییر کند. منحنی عرضه اما تغییر نمی کند چرا که گرم شدن هوا مستقیما بر فروشندگان اثری نمی گذارد.

در گام دوم باید تنوع تغییر را بررسی کنیم. افزایش دما موجب افزایش تقاضا می شود، در نتیجه منحنی به سمت راست جابه جا می شود. منحنی تقاضا از D1 به D2  تغییر می کند. چنان که در شکل مشاهده می کنید جابه جایی به سمت راست به معنی آن است که در یک قیمت ثابت میزان تقاضا افزایش می یابد.

در گام سوم باید نمودارها را رسم کرده و اثر تغییرات حاصله را بر قیمت تعادل و کمیت تعادل بررسی کنیم. نمودار رسم شده نشان می دهد که افزایش تقاضا قیمت را از ۲ به ۲.۵ و کمیت تعادل را از ۷ به ۱۰ افزایش می دهد. بنابراین ما شاهد یک تعادل جدید در نقطه ای در سمت راست و بالاتر از تعادل قبلی هستیم.

دقت داشته باشید که افزایش گرمای هوا منحنی تقاضا را جابه جا کرده است، اما منحنی عرضه را جابه جا نکرده است اگر چه میزان عرضه را افزایش داده است. در واقع افزایش قیمت موجب حرکت در طول منحنی عرضه شده است، اما منحنی عرضه را تغییر نداده است.

حالا فرض کنید ما با تابستانی سرد مواجه می شدیم یا اینکه به خاطر ورود یک نوشابه جدید به بازار مردم ترجیح می دهند نوشابه بیشتر مصرف کنند. چه اتفاقی می افتد؟

در گام اول ما تشخیص می دهیم که این اتفاق بر تقاضا اثر می گذارد. تقاضا کاهش می یابد و منحنی تقاضا به سمت چپ جابه جا می شود. در نتیجه تعادل جدیدی در سمت چپ و پایین تعادل اولیه برقرار می شود.

 

درس نهم- تعادل در بازار

تا به حال از عرضه و تقاضا به تنهایی سخن گفتیم، حال باید از مفهومی مهمتر سخن بگوییم. آن مفهوم، مفهوم تعادل است. تعادل وضعیتی است که عرضه و تقاضا در تناسب با یکدیگر به سر می برند. به عبارت دیگر نقطه تعادل بازار نقطه ای است که مقدار عرضه و تقاضا با یکدیگر برابر می شوند و مازاد یا کمبودی در بازار وجود ندارد.

در واقع اگر نمودار عرضه و تقاضا را بر روی یک چارت قرار دهیم، نقطه تعادل نقطه ای است که این دو منحنی یکدیگر را قطع می کنند. قیمت تعادل قیمتی است که در آن میزان و عرضه و تقاضا با یکدیگر برابرند. کمیت تعادل کمیتی است که در آن میزان عرضه و میزان تقاضا با یکدیگر برابرند. قیمت تعادل و کمیت تعادل در شکل زیر به ترتیب با *p و *q نشان داده شده اند.

قیمت تعادل را گاه قیمت تسویه بازار (Market Clearing Price) هم می خوانند چرا که در این قیمت همه راضی هستند. فروشندگان هر آنچه می خواسته اند را فروخته اند و خریداران هر آنچه می خواسته اند را خریده اند. به عبارت دیگر قیمت تعادل قیمتی است که در آن خریداران می خواهند و می توانند دقیقا به آن میزان از کالا بخرند که فروشندگان می توانند و می خواهند از آن کالا بفروشند.

درس هشتم- تابع عرضه

در مثال آب و الماس دیدیم که عرضه کم یک کالا می تواند موجب افزایش قیمت آن شود. بگذارید سوالی پرسیم:

آیا هر کالایی که به تعداد زیاد عرضه نشود، گران قیمت خواهد بود؟ لباس یا کفش مستعمل یک چهره مشهور با قیمت بالایی فروخته می شود. آیا لباس یا کفش مستعمل من و شما هم با اینکه به تعداد کم عرضه می شود (احتمالا حتی از لباس و کفش مستعمل یک چهره مشهور هم عرضه کمتری داشته باشد، چرا که ما پول کمتری برای خرید لباس و کفش نو داریم بنابراین از مستعملش هم کمتر خواهیم داشت) در بازار با قیمتی بالا فروخته می شود؟ واضح است که خیر.

دلیلش چیست؟ دلیلش آن است که برای کفش مستعمل من و شما تقاضایی وجود ندارد. 

میزان عرضه یک کالا به حجمی از کالا گفته می شود که فروشندگان می خواهند و می توانند به فروش برسانند. قانون عرضه (Law of Supply) می گوید اگر همه عوامل دیگر ثابت باشند، افزایش قیمت موجب افزایش عرضه یک کالا خواهد شد.

منحنی عرضه (Supply Curve)، منحنی نشان دهنده رابطه میان قیمت یک کالا و میزان عرضه کالاست. منحنی عرضه در بازار برآیند منحنی های عرضه برای تک تک فروشندگان است. بگذارید این مسئله را بررسی کنیم. فرض کنید جدول ۱ نشان دهنده رابطه قیمت و عرضه برای آرش است.

	آرش
قیمت	میزان عرضه
۱	۰
۲	۲
۳	۴
۴	۶
۵	۸
۶	۱۰

جدول ۱

درس هفتم- عرضه و تقاضا

عرضه و تقاضا دو واژه ای هستند که اقتصاددانان بسیار به کار می برند. عرضه و تقاضا دو نیرویی هستند که اقتصاد را می رانند و بازار را شکل می دهند.

 

بازار چیست؟
بازار مجموعه ای از خریداران و فروشندگان یک کالا یا خدمت را می گویند. در بازار خریداران میزان تقاضا (Demand)  و فروشندگان میزان عرضه (Supply)  را معین می کنند. بازار می تواند اشکال مختلفی به خود بگیرد. گاهی این بازار بسیار سامان داده شده است و گاه کمتر. 

 

درس ششم- مزیت مطلق و نسبی

گفتیم که در تجارت هر دو طرف سود می کنند. این احتمالا با آنچه ما معمولا درباره تجارت می شنویم مغایر است. نگاه غالب درباره تجارت این است که در هر معامله یک طرف به زیان طرف دیگر سود می کند. این نگاه بالکل غلط است! چرا که اگر افراد گمان ببرند زیان می کنند، هرگز وارد معامله نمی شوند. ممکن است در برخی موارد یک معامله با زیان یکی از طرفین معامله همراه باشد، اما در بیشتر مواقع هر دو طرف از معامله سود می برند.

چرا افراد برای تهیه کالا و خدمات به دیگران رجوع می کنند و با آنها معامله می کنند؟ بگذارید با یک مثال روشن و مشخص توضیح بدهیم که چگونه دو سوی یک معامله از معامله سود می برند. 

یک دامدار و یک کشاورز را در نظر بگیرید. کشاورز در یک ساعت یک کیلو گوشت و در هر ۱۵ دقیقه یک کیلو سیب زمینی تولید می کند. دامدار در هر بیست دقیقه یک کیلو گوشت و در هر ۱۰ دقیقه یک کیلو سیب زمینی تولید می کند.

فرض کنید دامدار و کشاورز در یک روز ۸ ساعت کار کنند. در ۸ ساعت، کشاورز ۸ کیلو گوشت و ۳۲ کیلو سیب زمینی تولید می کند. در طی ۸ ساعت، دامدار ۲۴ کیلو گوشت و ۴۸ کیلو سیب زمینی تولید می کند.

دو نمودار بالا نشان دهنده محدوده ممکن تولید دامدار و کشاورزند. فرض کنیم کشاورز تصمیم می گیرد ۴ کیلو گوشت و ۱۶ کیلو سیب زمینی تولید کند و دامدار تصمیم می گیرد ۱۲ کیلو گوشت و ۲۴ کیلو سیب زمینی تولید کند. با تجارت چطور می توان به هر دو طرف سود رساند؟

درس پنجم- مدل های اقتصادی

مدل سازی علمی به مجموعه فرآیندهای مربوط به تنظیم، برگزینی و اعتبارسنجی مدل های مورد نیاز جهت نمایش اشیاء و پدیده ها در علوم مختلف اطلاق می شود.

با آنکه به مرور روش ها، تکنیک ها، و نظریه های مختلفی برای مدل سازی در انواع زمینه های تخصصی علوم گوناگون به وجود آمده است، نظریه های کلی تر پیرامون مدل سازی های علمی، در قلمرو فلسفه علوم، نظریه سیستم ها و نمایش دانش قرار می گیرتد. اندیشیدن نظام مند یعنی اندیشیدن بر مبنای مدل. مدل ها به ما کمک می کنند مسائل را بهتر طبقه بندی کرده و شانس یافتن پاسخ های صحیح را بالا می برد. برای مثال دو نمونه از مدل های اقتصادی را بررسی می کنیم.

 

دیاگرام جریان دورانی (Circular-Flow Diagram)
اقتصاد از میلیون ها بازیگر تشکیل شده است که در حال داد و ستد با یکدیگر هستند. چنین سیستمی بسیار پیچیده و غیرقابل درک خواهد بود. مدل ها به ما کمک می کنند که با ساده سازی کل سیستم به درک بهتری از تمامیت سیستم دست یابیم. شکل یک که دیاگرام جریان دورانی نامیده می شود این کار را  می کند.

دیاگرام جریان دورانی در واقع یک مدل مصور از اقتصاد است. جریان پول بازارهای ما بین خانوار و شرکت ها را نشان می دهد. در این مدل ما شاهد حضور دو نیروی تصمیم گیر اقتصادی هستیم. خانوارها و شرکت ها. شرکت ها با استفاده از منابعی همچون سرمایه (ساختمان و ماشین)، نیروی کار و زمین به تولید کالا و خدمات می پرازند. این منابع را عوامل تولید (Factors of Production) می نامند. خانوار صاحب عوامل تولید است و تمامی کالاها و خدماتی که شرکت ها تولید می کنند را مصرف می کند.

خانوارها و شرکت ها در دو نوع کلی از بازارها با یکدیگر مبادله می کنند. بازار کالا و خدمات (Markets for Good and Service)، بازاری است که خانوار خریدار است و شرکت فروشنده. بازار عوامل تولید (Markets for Factors of Production) بازاری است که در آن خانوار فروشنده است و شرکت خریدار. در این بازار، خانوار منابعی که شرکت برای تولید کالا و خدمات نیاز دارد را عرضه می کند.

درس چهارم- ده اصل علم اقتصاد- کارکرد کلی اقتصاد

سه اصل قبلی در این مورد بود که افراد چگونه بر یکدیگر اثر می گذارند. سه اصل آخر که در این درس به آنها خواهیم پرداخت، در مورد کارکرد کلی اقتصاد است.

 

اصل هشتم: سطح زندگی در یک کشور با تولید خدمات و کالا در آن کشور مرتبط است.
سطح زندگی در کشورهای مختلف متفاوت است. مثلا در حالی که نرخ سرانه تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۱ در قطر ۹۷۹۶۷ دلار و در امارات متحده عربی ۶۶۶۲۵ دلار بوده است، این رقم برای ایران ۶۲۶۰ دلار و برای کشور اتیوپی ۳۵۱ دلار بوده است. این احتمالا نشان دهنده تفاوت معنی دار در سطح زندگی شهروندان کشورهاست. به طور کلی می توان گفت که کشورهایی که سرانه تولید ناخالص داخلی شان بالاتر است، سطح زندگی بالاتری دارند.

اما تولید ناخالص داخلی چیست؟ تولید ناخالص داخلی در واقع ارزش مجموع تولید کالا و خدمات نهایی است که توسط یک نظام اقتصادی در یک دوره زمانی معین، یک سال، تولید می شود.

عامل عمده این تفاوت ها در چیست؟ به زبان ساده می توان گفت که تفاوت عمده در بهره وری نیروی کار در این کشورهاست. بهره وری عبارت است از میزان کالا و خدماتی که در هر ساعت از کار یک کارگر تولید می شود. بنابراین می توان گفت مهمترین کار برای بهبود اوضاع اقتصادی، کمک به افزایش بهره وری است و مهمترین عامل در بهبود نرخ بهره وری نیروی کار افزایش رقابت در درون سیستم اقتصادی است.

 

اصل نهم: قیمت ها وقتی بالا می روند که دولت زیادی پول چاپ کند.
«تجربه سقوط کامل پول که طی آن نرخ برابری مارک آلمان در برابر دلار از ۲۰ هزار مارک در ژانویه ۱۹۲۳ به ۱۰۰ هزار مارک در ژوئن و ۵ میلیون مارک در آگوست همان سال تنزل کرد بسیار ناگوار بود. وقتی نرخ برابری از ۵۰ میلیون مارک در اوایل سپتامبر به ۶۳۹ میلیارد مارک در اوایل نوامبر کاهش یافت، سقوط کامل اقتصادی را به دنبال آورد. حقوق و دستمزدها، که ابتدا ماهانه و سپس روزانه تعدیل می شد نمی توانست با قیمت ها برابری کند. هجومی دائمی برای تبدیل اسکناس بی ارزش به کالاهای واقعی از هر نوع دیده می شد. همه بدهی های داخلی به افراد یا نهادهای دولتی یک شبه بادهوا شد. تمام طبقه متوسط دارای درآمد ثابت و مستمری بگیر، تجار خرده پا و کارمندان دون پایه به خاک سیاه نشستند.» (ص ۸۸۲، اروپا از دوران ناپلئون)

آلمان پس از جنگ جهانی اول شاهد یکی از وحشتناک ترین تورم های تاریخ بود. در تاریخ معاصر شاهد بروز همین پدیده در زیمباوه بوده ایم. کار به جایی رسید که دولت زیمباوه اسکناس ۱۰۰ تریلیون دلاری چاپ کرد در حالی که همزمان با نرخ بالای بیکاری مواجه بود. کشور ما ایران، خود یکی از کشورهایی است که در سال های اخیر نرخ تورم بالایی داشته است و معمولا در خاورمیانه در صدر کشورهای با بالاترین نرخ تورم نشسته است.

تورم چیست؟ به ساده ترین زبان، افزایش سطح عمومی قیمت ها در اقتصاد را تورم می نامند. در ادامه این دوره به تورم بیشتر خواهیم پرداخت.

اما تورم  ناشی از چیست؟ تورم در اکثریت غالب موارد ناشی از افزایش میزان پول در کل اقتصاد است. وقتی دولت پول چاپ می کند و میزان پول در اقتصاد بالا می رود، ارزش پول کاهش می یابد، قیمت ها افزایش می یابند و شاهد تورم خواهیم بود. پس از جنگ جهانی در اوایل دهه بیست وقتی قیمت ها هر ماه سه برابر می شد، شاهد سه برابر شدن میزان پول در اقتصاد آلمان هم بودیم. به عنوان یک مثال دیگر، تورم بالا در آمریکای دهه ۷۰ را می توان به رشد سریع حجم پول در آن کشور مرتبط دانست. به همین شکل تورم پایین دهه ۹۰ را می توان با نرخ کند رشد حجم پول در این کشور مرتبط کرد. در ایران نیز به خوبی می توان نشان داد که افزایش نرخ تورم با افزایش حجم پول در گردش در اقتصاد ایران نسبت مستقیم دارد. 

 

درس سوم- ده اصل علم اقتصاد- افراد چگونه بر هم تاثیر می گذارند؟

چهار اصل قبلی در این مورد بود که افراد چگونه تصمیم می گیرند، سه اصل بعدی در این باره است که افراد چگونه بر یکدیگر اثر می گذارند. بسیاری از تصمیمات فردی ما زندگی دیگران را تحت تاثیر قرار می دهد.

 

اصل پنجم: تجارت می تواند به همه سود برساند.
تجارت میان دو فرد یا دو کشور مثل مسابقه جام حذفی نیست که حتما یکی باید ببرد و یکی باید ببازد. در اکثریت مواقع تجارت متضمن سودی دو جانبه است. در یک تجارت اگر دو طرف فکر کنند سودی نمی برند وارد معامله نمی شوند. بگذارید یک مثال بزنیم. شما پول تان را در بانک می گذارید و سودی می برید. این طبیعتا باید بهترین انتخاب شما باشد یعنی شما اگر فکر بکنید گزینه بهتری دارید طبیعتا آن گزینه دیگر را انتخاب می کنید. فرض کنید بانک ۱۵ درصد سود به شما می دهد. طبیعی است که بانک معتقد است می تواند بیش از ۱۵ درصد بر پول شما بیفزاید که حاضر است به شما ۱۵ درصد سود بدهد.

شما اگر می توانستید این سود بیشتر را خودتان به دست بیاورید حتما این کار را می کردید، اما شما ترجیح می دهید ریسک نکنید و سود کمتری ببرید. چنانکه می بینید در اینجا هر دو طرف از این قرارداد نفع می برند، هم بانک و هم شما. اگر غیر از این بود اساسا چنین قراردادی نمی توانست منعقد شود.

 

درس دوم- ده اصل علم اقتصاد- مبانی تصمیم گیری

دیدیم که مطالعه رفتار انسان در بخش عمده ای از تعاریف علم اقتصاد جایگاه مهمی بر عهده دارد. یک پرسش مهم در این مطالعه آن است که افراد چگونه تصمیم می گیرند. چه عواملی بر تصمیم گیری های ما تاثیر می گذارد. چرا فلان کالا را می خریم و فلان کالا را نمی خریم.  هر تصمیم ما مستلزم چه نتایجی است. در علم اقتصاد درک این فرآینده مهم است چرا که تک تک این تصمیمات هستند که در نهایت جریان های اقتصادی در یک واحد بزرگ تر مثل شهر، کشور و قاره را شکل می دهند.

 

اصل  اول: مواجهه با مبادله
درس اول این است که بدانیم هیچ چیز مجانی نیست. اصطلاحا گفته می شود به کسی نهار مجانی نمی دهند «There is no free lunch». برای به دست آوردن یک چیز معمولا باید چیز دیگری را از دست بدهیم. همین الان که شما نشسته اید و در حال خواندن این مطلب هستید فرصت دیدن یک فیلم، بیرون رفتن با دوستان، چرت زدن یا... را از دست داده اید. بنابراین در هر تصمیمی که می گیریم باید بسیار دقت کنیم. هر تصمیم ما مترادف است با از دست دادن فرصت برای انجام بسیاری کارهای دیگر که می توانند مسیر زندگی ما را تغییر بدهند. در هر لحظه از زندگی ما با هزار راهی مواجه می شویم که فقط یکی از آنها را می توانیم انتخاب کنیم.

فرض کنید شما یک خانه و یک پراید دارید و ۱۵۰ میلیون تومان پول. با این پول شما مثلا می توانید بروید یک بی.ام.و بخرید یا یک زمین در کرج. قیمت زمین شما در کرج پس از پنج سال چندین برابر خواهد شد ولی ماشین شما ارزشش  پایین خواهد آمد. در مقابل در این پنج سال شما از زمین تان استفاده خاصی نخواهید کرد ولی از ماشین مدل بالایتان هم لذت فراونی خواهید برد و هم با تغییر تشخص و جایگاه اجتماعی شما ممکن است پای شما را به محافلی باز کند که بتواند امکانات بهتری را پیش پای شما بگذارد. در نهایت شما باید انتخاب کنید که کدام یک از این دو را می خواهید انتخاب کنید و با انتخاب هر کدام از آنها دیگری تبدیل به یک فرصت سوخته می شود.

در اجتماع نیز این تقابل را شاهد هستیم. یکی از معروف ترین این دو گانه ها، دو گانه برابری و بهره وری است. چنانکه در ادامه خواهیم دید دخالت در بازار به قصد ایجاد برابری بیشتر منجر می شود که بازار کارآمدی خود را از دست بدهد. بهترین مثال آن قانون حداقل دستمزد است، این یک اصل بدیهی اقتصادی است که وجود قانون حداقل دستمزد منجر به کاهش تولید و کاهش عرضه فرصت های شغلی می شود چرا که بازار را از نقطه بهینه اش خارج می کند، در سوی مقابل موافقان استدلال می کنند نباید اجازه داد افراد با حقوقی که کفاف حداقل های زندگی را نمی دهد استخدام شوند.

نمونه معروف دیگر دو گانه دفاع و رفاه ست. هر قدر بر بودجه دفاعی کشور اضافه شود از آنچه می تواند برای رفاه اقتصادی شهروندان صرف شود کاسته می شود. پیدا کردن نقطه ای بهینه در این میان برای سیاستگزاران یک کشور امری مهم و حیاتی است.

 

فهرست مطالب دوره آموزشی مبانی علم اقتصاد

دوره آموزشی مبانی علم اقتصاد (درسنامه ) به شرح زیر تقدیم می گردد :

1. درس اول- اقتصاد چیست؟
2. درس دوم- ده اصل علم اقتصاد- مبانی تصمیم گیری
3. درس سوم- ده اصل علم اقتصاد- افراد چگونه بر هم تاثیر می گذارند؟
4. درس چهارم- ده اصل علم اقتصاد- کارکرد کلی اقتصاد
5. درس پنجم- مدل های اقتصادی
6. درس ششم- مزیت مطلق و نسبی
7. درس هفتم- عرضه و تقاضا
8. درس هشتم- تابع عرضه
9. درس نهم- تعادل در بازار
10. درس دهم- تغییر در عرضه و تقاضا