درس ۶- آشنایی با علائم خاص در نقشه کشی

همانطور که پیش از این گفتیم نقشه‌ها با توجه به کاربردشان ترسیم می‌شوند. مثلا نقشه شماتیک یک دستگاه نشان دهنده اجزای تشکیل دهنده به صورت جدا از هم یا انفجاری است که به همراه BOM قطعات تشکیل دهنده ارائه و معمولا در کاتالوگ‌ها استفاده می‌شود. اما نقشه‌های اجرایی و یا ساخت اطلاعات کاملی ارائه می‌کنند که در جهت ساخت قطعه استفاده می‌شود.

در نقشه‌های ساخت، یکسری علائم استفاده می‌شود که معمولا در نقشه‌های دیگر دیده نمی‌شوند. مثلا کیفیت سطوح، تلورانس‌های هندسی و ابعادی، علائم مربوط به جوشکاری و اتصالات موقت مثل پیچ و مهره و غیره.

در این درس به طور خلاصه شما را با این علائم آشنا می‌کنیم. همانند دروس قبل برای مطالعه بیشتر به منابعی که ذکر می‌شوند مراجعه کنید تا کاملا به مبحث مسلط شوید.

 

کیفیت سطح
برای یک قطعه تولیدی با توجه به فرآیند ساخت، کیفیت سطوح متفاوتی را خواهیم داشت که با توجه به کاربرد آن سطح و قطعه، مقدار صافی سطح تعیین می‌شود.

مثلا سطحی از میل لنگ که بر روی یاتاقان قرار می‌گیرد می‌بایستی از کیفیت سطح بالایی برخوردار باشد تا پروفیل روغن به طور کامل بر روی سطح یاتاقان تشکیل گردد و موجب خوردگی یاتاقان نگردد. برای نشان دادن کیفیت سطوح از دو روش قدیمی و جدید استفاده می‌کنیم.

روش قدیمی (کیفیت سطح)
فرآیندهای مکانیک در این روش به دو دسته تقسیم می‌شوند:

- فرآیندهای مکانیکی بدون براده برداری: مانند ریخته‌گری و یا آهنگری.

در این دسته هیچ علامتی روی سطح قرار داده نمی‌شود ولی گاهی اوقات یک علامت مد ~ روی سطح مورد نظر قرار می‌دهند.

- فرآیندهای مکانیکی با براده برداری: مثل ماشین‌کاری سطوح، سنگ زنی، فرزکاری، نوردکاری و... . در این روش با استفاده از یک مثلث میزان صافی سطح را نشان می‌دهیم. به جدول زیر نگاه کنید:

درس ۵- آشنایی با ابزارآلات و نرم‌افزار‌های نقشه کشی

تا اینجا به طور خلاصه شما را با مفاهیم مقدماتی نقشه کشی آشنا کردیم. توجه کنید که مطالبی که در درس‌های گذشته بیان شد فقط قسمتی از دنیای نقشه‌کشی را پوشش می‌دهد.

ما سعی کردیم با ذکر استاندارد‌ها و ارائه کلمات کلیدی در رابطه با نقشه‌کشی، زمینه را برای ایجاد انگیزه و یافتن مطالب بیشتر در شما فراهم کنیم. همانطور که می‌دانید شما در این درس دانشجو هستید و برای یافتن مطالب تکمیلی و تقویت مطالب گفته شده باید سعی و تلاش کنید.

خوب بهتر است مطالب این درس را شروع کنیم. همانطور که در درس‌های گذشته با نما‌ها و روش‌های اندازه‌گذاری و یافتن نماهای مجهول یک جسم آشنا شدید، در این درس می‌خواهیم ببینیم برای ترسیم یک نقشه به چه ابزاری نیاز داریم.

تا زمانی که هنوز رایانه‌ها به زندگی ما وارد نشده بودند، طراحان مجبور بودند از یکسری از ابزارآلات خاص جهت ترسیم اشکال هندسی استفاده کنند. همچنین برای ترسیم انواع منحنی‌ها و شکل‌های خاص‌ گاه از ابزارهایی که شابلون نام داشتند استفاده می‌کردند. گاهی اوقات نیز مجبور به استفاده از روش‌های هندسی بودند. ما در این درس‌ها به این روش‌ها اشاره‌ای نکرده‌ایم زیرا در این دوره درسنامه شما نیازی به دانستن آنها ندارید، اما اگه دوست داشتید می‌توانید به کتاب‌های قدیمی رسم فنی مراجعه کنید و این روش‌ها را یاد بگیرید.

به هر حال امروز رایانه و نرم‌افزار‌های قوی که در این زمینه تولید شده‌اند کار را برای طراحان آسان کرده‌اند.

شما با توجه به نیاز خودتان می‌توانید نرم‌افزار مورد نظر رو خریداری کنید و با توجه به کتاب‌ها و برنامه‌های آموزشی که وجود دارد آنها را یاد بگیرید.

اما ما می‌خواهم قبل از اینکه در مورد نرم‌افزارهایی که در حال حاضر استفاده می‌شوند صحبت کنیم، شما را با ابزار‌هایی که در زمان نه چندان دور توسط نقشه‌کش‌های صنعتی استفاده می‌شد، آشنا کنیم.

 

وسایل نقشه کشی
- تخته رسم: وسیله‌ای است که از ضروری‌ترین وسایل رسم به شمار می‌رود که بعد از چسباندن یا قرار دادن کاغذ در گیره مخصوص و سوار کردن خط کش T بر روی آن، کاربر توانایی ترسیم خطوط دقیق و منظم را پیدا می‌کند.

معمولا برخی از تخته‌های ترسیم، مجهز به لامپ در زیر صفحه کاری خود هستند که قابلیت کپی‌برداری از نقشه‌های دیگر را برای طراح فراهم می‌کند.

جنس تخته رسم معمولا از چوب با روکش مواد پلاستیکی است. ابعاد تخته رسم متناسب با ابعاد کاغذ نقشه تعیین می‌گردد.

درس ۴- آشنایی با اندازه گذاری در نقشه

در درس‌های گذشته قدم به قدم با اطلاعات موجود در یک نقشه آشنا شدید. حال به مهم‌ترین قسمت یک نقشه یعنی اطلاعات مربوط به ابعاد یک قطعه می‌رسیم.

با توجه به ابعاد قطعه شما درک واقعی از شکل قطعه پیدا خواهید کرد. اندازه‌ها به شما قابلیت لمس قطعه را در ذهنتان تداعی خواهد کرد. مثلا شما با دیدن قطر سوراخی بر روی یک قطعه به اندازه ۳ میلیمتر و سوراخی دیگر به اندازه ۳۰ میلیمتر نسبت این دو را بر روی سطح قطعه درک خواهید کرد و به قدرت تجسم شما کمک می‌کند تا قطعه را در ذهنتان شبیه سازی کنید.

اما کاربرد مهم‌تر اندازه نویسی در نقشه عبارت است از:

۱- ارائه اطلاعات به سازنده جهت ساخت قطعه: قطعا سازنده قطعه یکی از مهم‌ترین داده‌ای که از نقشه استخراج می‌کند ابعاد قطعه است تا به کمک آن فرآیند تولید را شروع نماید.

۲- ارائه اطلاعات به سازنده جهت انتخاب فرآیند تولید با توجه به تلورانس موجود در نقشه: تلورانس‌های مربوط به اندازه یک قطعه تعیین کننده نوع فرآیند ساخت قطعه است. معمولا سازنده با توجه به تلورانس موجود به نقشه فرآیند تولید را انتخاب می‌کند. معمولا بسته بودن تلورانس‌ها نیاز سازنده به ماشین‌های دقیق‌تر و در نتیجه بالا رفتن هزینه تولید را در بر دارد. امروزه انتخاب همین تلورانس مناسب در تولید نقش فراوانی در جهت کاهش قیمت ایفا می‌کند که در بازار رقابتی امروز تعیین کننده است.

۳- ارائه اطلاعات قطعه به کنترل کننده کیفیت قطعه پس از تولید: معمولا در خط تولید از قطعات تولید شده نمونه تهیه می‌کنند که توسط نفر کنترل کیفی با ابعاد موجود در نقشه کنترل می‌شود.

۴- ارائه اطلاعات جهت مونتاژ کردن و سوار کردن قطعه بر روی قطعه دیگر: در برخی از نقشه‌های مونتاژی همانطور که پیش از این عنوان شده بود اطلاعات مربوط به ابعاد فقط در جهت مونتاژ قطعه و کنترل آن در نقشه درج می‌شود و امکان ساخت قطعه در این نقشه‌ها وجود ندارد.

 

علائم و نشانه‌های اندازه گذاری

- خط اندازه: این خط از نوع خط نازک می‌باشد که به فاصله ۵ تا ۷ میلیمتر برای کاغذهای A3 و A4 از خط اصلی و موازی با آن رسم می‌شود و از دو طرف به وسیله خطوط رابط محدود می‌شود.

- خط رابط: این خط تعیین کننده محدوده اندازه گذاری می‌باشد و در دو طرف خط اندازه قرار می‌گیرد و از خط اندازه به اندازه ۱ تا ۲ میلیمتر بالا‌تر می‌رود.

- فلش یا سهمی: طول فلش معمولا ۳ میلیمتر و ضخامت آن یک سوم طولش است و در انتهای دو سر خط اندازه قرار می‌گیرد.  فلشی که معمولا در نقشه کشی صنعتی استفاده می‌شود پر می‌باشد. همانطور که در شکل بالا قابل رویت است.

در هر نقشه اندازه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- اندازه‌های ابعادی: بیانگر ابعاد جسم مثل طول، عرض، ارتفاع، قطر و زاویه است.

۲- اندازه‌های مکانی: موقعیت یا وضعیت یک قسمت از جسم را نسبت به یک مرجع بیان می‌کند. معمولا از لحاظ ساخت مورد توجه قرار می‌گیرد.

یک سوراخ به قطر ۵ میلیمتر در یک قطعه مکعب مستطیل وجود دارد. قطر ۵ میلیمتر سوراخ نشان دهنده اندازه ابعادی سوراخ است. اما برای نشان دادن موقعیت سوراخ نیاز به تعیین محل دقیق آن نسبت به یک سطح مبنا یا مرجع داریم. اندازه‌ای که این موقعیت را مشخص می‌کند در واقع اندازه مکانی سوراخ را تعیین کرده است.

پس در اندازه گذاری حتما این مورد را در نظر بگیرید که اطلاعات مربوط به قطعه را به طور کامل بر روی نقشه درج کرده باشید.

 

درس ۳- آشنایی با انواع خطوط و جزئیات یک نقشه

اجزا اصلی یک نقشه را مجموعه‌ای از خطوط و نقاط تشکیل می‌دهد. همانطور که تا اینجا دیدید هدف نقشه کشی انتقال ایده‌های طراح با یک زبان مشترک به دیگران است. بنابر این استاندارد سازی هر جزء در نقشه کشی در جهت نیل به این هدف می‌باشد.

خطوط هم در نقشه کشی صنعتی دارای استاندارد و تعاریف خاص خود است.

مثلا در استاندارد DIN ISO 128-24  هر یک از خطوط مورد استفاده در نقشه کشی تعریف شده و در شرایطی خاص از آن خط استفاده می‌شود. مثلا برای نشان دادن خطوط مرز جسم یا قطعه از خط پر ضخیم استفاده می‌کنیم.

در اینجا به تعریف خطوط پرکاربرد در نقشه کشی می‌پردازیم. برای آگاهی از اطلاعات کامل‌تر در مورد خطوط به استاندارد مربوطه که در بالا بدان اشاره شد مراجعه کنید.

 

انواع خطوط
۱- خط ممتد یا پر ضخیم: برای رسم خطوط مرزی و حد رزوه‌ها و لبه‌های دید استفاده می‌شود. جزء پرکاربرد‌ترین خطوط مورد استفاده در نقشه کشی می‌باشد. براحتی در مرز قطعه قابل رویت است. 

۲- خط ممتد یا پر نازک: برای رسم خطوط اندازه، خطوط کمکی اندازه، هاشور، علامت سطوح، علامت لبه‌های توری، خط اصلی رزوه‌ها، خطوط مرزی، خطوط تصویر و خطوط مبنا نیز از این نوع خط استفاده می‌شود. 

۳- خط چین: برای نشان دادن انواع لبه‌های ندید، خطوط پیرامون صفحه ندید از خط چین استفاده می‌شود. 

خطوط ندید خطوط و مرزهایی از جسم هستند که در نمایی که در حال ترسیم هستیم دیده نمی‌شوند ولی ترسیم آنها کمک به درک وضعیت قطعه می‌کند. 

۴- خط نقطه ضخیم: برای نشان دادن خطوط مسیر برش و یا نشان دادن علامت مشخصه عملیات مورد استفاده بر روی سطح جسم مثل: عملیات حرارتی... از این نوع خطوط استفاده می‌کنیم. 

اندازه نقطه‌ها خطوط کوتاه کمتر از 2mm با فواصل یکسان هستند.

۵- خط نقطه نازک: برای نشان دادن خطوط مرکزی، خطوط تقارن، دوایر تقسیم در چرخ دنده، دایره سوراخ‌ها در یک جسم از این نوع خط استفاده می‌شود. 

۶- خط دو نقطه: خطوط مرزی قسمت‌هایی که در یک محدوده حرکتی دارند، وضعیت حدی قطعات متحرک، خطوط مرکز ثقل، خطوط پیرامون قبل از تغییر شکل، قطعاتی که جلوی صفحات برش قرار دارند.

۷- خط دستی: جهت جا دادن قطعات طویل در نقشه قسمتی را که امتدادی طویل دارد توسط این خطوط بریده و از امتداد انتهایی آن بعد از این خط ترسیم می‌کنیم. مثلا: اگر یک میله‌ای به طول ۱۰ متر را بخواهیم نشان بدهیم نیازی به ترسیم کل طول میله نیست فقط از وسط میله توسط این خط میله را قسمت کرده و سر انتهایی دیگر میله را که شامل جزییات می‌باشد را بعد از خط دستی ترسیم می‌کنیم.

 

درس ۲- آشنایی با انواع نما‌ها و روش‌های ترسیم هر نما

همانگونه که در درس قبل خواندید روشهای مختلفی برای نشان دادن نماهای مختلف از جسم وجود دارد که هر یک با توجه به زمانهای مختلف و توسط افراد بنا به نیاز ایجاد شده است. در این درس می‌خواهیم شما را با دو روش پرکاربرد که در صنعت استفاده می‌شود آشنا کنیم ولی قبل از آن به طور خلاصه انواع روشهای تصویر کردن جسم سه بعدی به دو بعدی را بیان می‌کنیم. در صورت تمایل و علاقه برای مطالعه بیشتر میتوانید از این لینک استفاده کنید.

 

انواع روش های ترسیم  اشکال (Graphical Projection)
روش‌های گوناگونی برای ترسیم اشکال وجود دارد که در درس اول چند روش پرکاربرد را برایتان شرح دادیم.

در این درس نحوه نمایش نماهای مختلف جسم سه بعدی با استفاده از روش Orthographic Projection  را برایتان تشریح خواهیم کرد.

در این روش از دو قانون برای نمایش نماهای مختلف جسم سه بعدی استفاده می‌شود. روش اول به فرجه اول (First Angle) یا روش اروپایی معروف می‌باشد. روش دوم نیز فرجه سوم (Third Angle)  یا روش آمریکایی نام دارد.

فرجه اول (First Angle) یا روش اروپایی
همانطور که در شکل می‌بینید اگر نمای روبرو را با A، نمای جانبی را با B و نمای بالا را با C  نشان دهیم و فرض کنیم جسم ما درون مکعبی قرار دارد و صفحه‌های این مکعب را باز کنیم ۶ نما از جسم خواهیم داشت. توجه کنید به طور معمول سه نمای روبرو، جانبی و بالا را اگر داشته باشیم به کمک خطوط دید و خطوط ندید و روش مجهول یابی معمولا سه نمای دیگر از قطعه را می‌توان تصور کرد و در نقشه کشی صنعتی به طور کامل ۶ نما را ترسیم نمی‌کنند. البته توجه داشته باشید که گاهی اوقات با توجه به پیچیدگی قطعه ممکن است نه تنها ۶ نما بلکه نمای برش خورده از جاهای خاصی از قطعه نیز نمایش داده شود. بعدا در این مورد بیشتر صحبت خواهیم کرد.

خب آنچه که در این روش مهم است نمای روبرو یا همان نمایی که ما به قطعه نگاه می‌کنیم و آن سطح را در نگاه اول می‌بینیم در مرکز قرار می‌گیرد. نمای جانبی در سمت چپ و نمای بالا در زیر نمای روبرو قرار می‌گیرد. این روش استاندارد ایزو است و در اروپا بیشتر از این روش استفاده می‌شود.

 

درس ۱- معرفی و تاریخچه نقشه کشی صنعتی

همواره انسان‌ها برای بیان افکار و ایده‌های خود با رسم اشکال مختلف سعی به معرفی آنها به دیگران کرده است. بشر با کشیدن نقش‌ها بر روی دیوار‌ها و سنگ‌ها سعی در بیان افکار و نماد‌ها و نشانه‌های عصر خود بود. شاید همه شما طرح‌ها و نقشه‌های لئوناردو داوینچی را دیده باشید. وی با طراحی سه بعدی و تصویر کردن ایده‌های خود از دستگاههای مورد نظر در ذهنش و با ایجاد نماهای مختلف شاید اولین نفر باشد که به نوعی پایه گذار نقشه کشی صنعتی امروز باشد. در سال ۱۹۷۸ آقای «گاسپارد مونژ» اولین نفر بود که پایه گذار هندسه ترسیمی شد. انقلاب صنعتی و نیاز کارخانجات و صاحبان صنایع در جهت بیان افکار و طرحهای صنعتی زمینه رشد و شکوفایی هرچه بیشتر این رشته را فراهم کرد. بعد‌ها سازمانهای بین المللی با ایجاد استاندارد‌ها و قوانین سعی در ایجاد یک زبان مشترک فنی بین کلیه کشور‌ها کردند و اینگونه بود که امروزه نقشه کشی صنعتی یک ابزار لازم و ضروری برای کلیه طرحهای صنعتی به شمار می‌رود و کلیه افراد اعم از مهندسان طراح، مجری و ناظر ملزم به دانستن این زبان جهت ارتباط با طرحهای صنعتی هستند.

یک ضرب المثل چینی می‌گوید: «ارزش یک تصویر برابر ده هزار کلمه است.»

نقشه کشی در رشته‌های فنی زبان انتقال ایده‌های طراح به مجری است. زبانی که همانند دیگر زبان‌ها از اصول و قرارداد‌ها و قوانین خاص خود پیروی می‌کند. امروزه زبان نقشه کشی و نقشه خوانی با توجه به تعیین استانداردهای جامع توسط سازمانهای بین المللی و قبول این استاندارد‌ها توسط تمام کشورهای صنعتی و پیشرفته باعث ایجاد یک زبان مشترک در صنعت و انتقال راحت ایده‌ها شده است.

 

اهداف نقشه کشی
۱- انتقال ایده‌های طراح با تصاویر و علائم اختصاری در جهت انتقال سریع‌تر و تجسم راحتر ایده در فرد مقابل

۲- انتقال ایده به طور جامع و دقیق با استفاده از یک استاندارد جامع در کل دنیا

۳- انتقال دقیق جزئیات ایده با استفاده از توضیحات و ترسیمهای کمکی در نقشه

معمولا انواع نقشه‌های فنی را به دو دسته عمده تقسیم می‌کنند:

الف) نقشه‌های صنعتی: اینگونه نقشه‌ها معمولا در رشته‌های مکانیک، ریخته‌گری، تراشکاری، مدلسازی، برق و الکترونیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ب) نقشه‌های ساختمانی: اینگونه نقشه‌ها در رشته‌های عمران و معماری و تاسیسات کاربرد دارد. مثل نقشه‌های سازه، شهرسازی، تاسیسات مکانیکی، تاسیسات برقی و الکتریکی.

در این دوره سعی خواهیم کرد مبانی این رشته را برای شما مطرح نماییم و همانند هر رشته و تخصص دیگر، همت شما تعیین کننده میزان موفقیت شما می‌باشد.

 

فهرست مطالب دوره آموزشی نقشه کشی صنعتی

دوره آموزشی نقشه کشی صنعتی ( درسنامه ) به شرح زیر تقدیم می گردد :

1. درس ۱- معرفی و تاریخچه نقشه کشی صنعتی
2. درس ۲- آشنایی با انواع نما‌ها و روش‌های ترسیم هر نما
3. درس ۳- آشنایی با انواع خطوط و جزئیات یک نقشه
4. درس ۴- آشنایی با اندازه گذاری در نقشه
5. درس ۵- آشنایی با ابزارآلات و نرم‌افزار‌های نقشه کشی
6. درس ۶- آشنایی با علائم خاص در نقشه کشی