هوکس ها، دروغ یا شوخی؟

یک روز پیش از جشن هالووین سال 1938، مردمان بسیاری در ایالات متحده آمریکا در حال گریه کردن، دعا خواندن، دویدن، آماده سازی تفنگ های قدیمی، پنهان شدن در زیرزمین ها، خیره شدن به آسمان و پوزش طلبیدن از دوستان سابقشان بودند. بی خیال ترها با بطری شرابی در دست فقط به آسمان خیره مانده بودند و منتظر بودند که دشمنان خونریزشان از مریخ سر برسند. البته نه جنگی درگرفته بود و نه آمریکایی ها به جنون جمعی مبتلا شده بودند. علت فقط برنامه ای رادیویی از یکی از نوابغ بعدی رادیو و سینما به نام «اورسن ولز» بود که همانطور که او طراحی کرده بود جدی گرفته شده بود. ولز نمایشنامه ای را اجرا کرده بود که از رمان جنگ دنیاها نوشته هربرت جرج ولز اقتباس شده بود و در آن اخبار و گزارش هایی از حمله ی نیروهای فرازمینی با جدیت توصیف و مخابره می شدند. یک هوکس.

هوکس چیست؟
هوکس دروغی است که آگاهانه و به قصد فریب یا شوخی کردن با کسانی ساخته می شود که احتمالا آن را باور می کنند. هر نوع خبر دروغی هوکس نیست بلکه آن خبری هوکس است که سازنده آن به قصد فریفتن یا شوخی کردن با دیگران تعمدا آن را ساخته باشد. هوکس ها در قالب اخبار و گزارش های جدی ارائه می شوند.

ریشه ی لغوی این کلمه را از Hocus Pocus به معنای تردستی دانسته اند و احتمالا ریشه تاریخی هوکس ها به شوخی های شفاهی گروهی از مردمان  قدیم برگردد که با ساختن دروغ هایی درباره ی مُردن اشخاص صاحب نام، حمله گرگ ها، ازدواج آشنایان و مواردی از این قبیل اسباب شوخی و خنده و بعضا انتقاد یا انتقام گیری را علم می کرده‌اند.

اخلاق روزنامه‌نگاری و شهروند- روزنامه‌نگار

روزنامه نگاری مانند هر حرفه ی دیگری دارای اصول اخلاقی است که چارچوب اخلاق را در روزنامه نگاری مشخص می کند. هر رسانه ای براساس وظایف و همچنین قوانین کشوری که در آن پایه گذاری شده است، دارای منشور اخلاقی است که تمامی کارمندان آن رسانه موظف به پیروی از آن هستند.

جامعه ی روزنامه نگاران حرفه ای (SPJ) اصول اخلاقی را برای روزنامه نگاران منتشر کرده است که تا حدودی می توان آن را جهان شمول دانست و می توان از این اصول در رسانه های سراسر دنیا استفاده کرد. این اصول به صورت خلاصه در چهار دسته طبقه بندی می شوند:

• جستجوی حقیقت و انعکاس آن: یک روزنامه نگار باید همواره حقیقت را بازتاب دهد و خارج از دیدگاه های سیاسی، مذهبی و...، اخبار درست و صحیح را بدون هیچگونه تحریف و دستکاری به مخاطب خود ارائه دهد.
• حداقل ضرر و زیان: یک روزنامه نگار نباید برای تهیه ی خبر اجازه ی انجام هر کاری را به خود بدهد و دقت کند که در حین تهیه ی گزارش به حریم خصوصی دیگران وارد نشود.
• مستقل باشید: یک روزنامه‌نگار باید همواره مستقل باشد تا بتواند اخبار را به درستی منعکس کند. وی باید خود را وابسته به حزب، انجمن و یا گروهی نکند و هرگز نباید بر سر یک خبر معامله کند.
• پاسخگو باشید: یک روزنامه نگار باید خطاهای خود را بپذیرد و آنها را اصلاح کند و نسبت به آنچه منتشر می کند، مسئولیت پذیر باشد. در عین حال باید خطاهای غیراخلاقی دیگر رسانه ها را نیز منتشر کند.

بعضی نکات دیگر

در تحولات تازه ی جهان اطلاعات گاه انتخاب میان درست و غلط و پابند ماندن به اصولی که بسیاری از روزنامه نگاران و رسانه های معتبر جهان به آنها باور دارند به سادگی که به ذهن می رسد نیست. باور قدیمی و از اصول پایه ای اخلاق گزارشگری این است که برای خبر نباید پول داد. استدلال این است که اگر روزنامه نگارها خبر را بخرند، گردش اطلاعات به میزان دارائی رسانه ها وابسته می شود و در این میانه ممکن است بسیاری از خبرهای مهم به علت آن که مشتری مناسبی پیدا نکرده اند ناگفته بمانند.

امروز اما با پیدا شدن شبکه های فراگیر خبری و انبوه رسانه های خصوصی، از تلویزیون و روزنامه و رادیو تا انواع ابزارها و سایت های اینترنتی، گردش اطلاعات فقط برای آگاهی دادن نیست بلکه سرگرمی در آن نقش موثری پیدا کرده است و مرز میان خبر و سرگرمی دیگر به روشنی گذشته نیست.

اگر امروز شبکه های بزرگ تلویزیونی برای گرفتن مصاحبه از شخصیت های بزرگ اجتماعی و سیاسی و علمی جهان دستمزدهای کلان می پردازند و حاصل کار، در عین جذاب بودن برای مخاطبان، اطلاعاتی را هم که آنها به دنبال اش هستند در اختیارشان می گذارد، آیا می توان خط مشخص و قاطعی کشید و اعلام کرد که اگر پولی در کار گزارشگری رد و بدل شد تمام موازین اخلاق روزنامه نگاری زیر پا گذاشته شده است.

در ایالات متحده شوهای تلویزیونی مثل «The Daily Show» که جان استوارت، کمدین معروف آمریکائی، در حاشیه ی اخبار روز و از زاویه ی طنزآمیزی می سازد برای انبوه وسیعی از مردم به تنها برنامه ی خبررسانی و منبع آگاهی آنها از رویدادهای خبری تبدیل شده است. جایگاه چنین برنامه هایی در درس های اخلاق روزنامه نگاری چیست؟ آیا آگاهی رسانی به مردم و مشارکت دادن آنها در امور جامعه که یکی از هدف های مهم روزنامه نگاری است در چنین شوهائی بهترعملی نمی شود؟

دقت و انصاف

اگر مخاطب شما نتواند به دقت و درستی اطلاعات شما اطمینان کند روزنامه نگار موفقی نیستید. این اطمینان از آنجا به دست می آید که مخاطبان در تجربه های خواندن، دیدن و شنیدن گزارش های شما دقت شما در بیان بی طرفانه ی حقیقت را به تجربه آزموده باشند.

اهمیت دقت در فراهم آوردن اطلاعات به خصوص در موقعی است که گزارشگر می خواهد به مطالبی که با باورهای عمومی در تضاد هستند بپردازد. اطمینان خودِ گزارشگر به آنچه می گوید بهترین تضمین برای پذیرش عام آن است. این اطمینان باید بر اسناد و پژوهش هایی که او با وسواس انجام داده متکی باشد و در صورت لزوم گزارشگر بتواند با ارائه ی آنها و به شکلی مستند به مخاطبان مردد و مشکوک پاسخ های روشنی بدهد.

شما در گزارشی که تهیه کرده اید برای هر نکته و ادعایی که می کنید باید دلائل محکم و مستندی داشته باشید و اطلاعات پشتیبان برای آنچه می گوئید را به روشنی و صراحت با مخاطب در میان بگذارید. نحوه ی ارائه ی این اطلاعات و دقت بیان آنها و پرهیز از مبهم گویی و اشارات نادقیق در گزارشگری اهمیت زیادی دارد.

تفکیک بین دانسته های مستند و آنچه به قرینه برای گزارشگر روشن شده باید مشخص و صریح بیان شود. تکرار و گفتن بدیهیات هم در گزارشگری حرفه ای جایی ندارد. درستی و دقت منابع خودتان را باید پیش از نقل قول از آنها ارزیابی کرده باشید و تا جای ممکن اشاره ها و توضیح های آن منابع را با اسناد و مدارک احتمالی در آن زمینه و یا مشاهدات عینی خودتان سنجیده باشید.

فهرست مطالب دوره آموزشی گزارش‌گری چندرسانه‌ای ۲- اخلاق روزنامه‌نگاری

دوره آموزشی گزارش‌گری چندرسانه‌ای ۲- اخلاق روزنامه‌نگاری (درسنامه) به شرح زیر تقدیم می گردد :

1. ضوابط کلی
2. بی طرفی
3. آیا می‌شود بی طرف بود؟
4. استقلال
5. دقت و انصاف
6. بعضی نکات دیگر
7. اخلاق روزنامه‌نگاری و شهروند- روزنامه‌نگار
8. هوکس ها، دروغ یا شوخی؟
9. لینکدونی ها، استفاده ها و سواستفاده ها

آیا می‌شود بی طرف بود؟

آیا بی طرفی و دست یافتن به همه ی جوانب یک رویداد شدنی است؟ جِی روزِن‪،‬ استاد روزنامه نگاری در دانشگاه نیویورک، در وبلاگ اش به مسائل مربوط به روزنامه نگاری در جهان نو می پردازد. او درباره ی نحوه ی پوشش یک خبر از راه حل صددرصد صحبت می کند و پیشنهادش را این طور طرح می کند: «کار با یک خیال شروع می شود: چه می شد اگر می توانستیم همه ی جوانب کار را پوشش بدهیم؟ وقتی بخواهی این خیال را به عمل برسانی، بی تردید با مشکلات برخورد می کنی و عرق ریختن پای آن مشکلات است که به راه نو یا حداقل دانش نو می انجامد.»

کوین مارش، مدیر اجرایی مدرسه ی روزنامه نگاری بی بی سی، اما معتقد است که این پیشنهاد آقای روزن علیرغم تمام دانش و آگاهی او از روزنامه نگاری به سه دلیل مهم غیر قابل پذیرش است.

مهمتر از همه این که این گزاره که کار روزنامه نگار پوشش دادن صددرصد چیزی است، هم مبتنی بر اشتباه است و هم اشتباه برانگیز. چون به اعتقاد مارش تفاوت میان روزنامه نگاری و شهادت در یک تجسس پلیسی و قضائی این است که روزنامه نگار نباید فقط حقیقت و نه هیچ چیز به جز حقیقت را بگوید. حقیقتِ مطلق نیست که راهگشای او در مسیر کارش است، بلکه او با روایت مشاهدات و گوشه هایی از آنچه واقع شده، نقطه های تفارق میان شهروندان و مراجع قدرت را بررسی می کند.

به اعتقاد مارش خواسته ی مردم از روزنامه نگار هم این نیست که صددرصد یک موضوع را نمایش بدهد، بلکه از او می خواهند برش هایی از یک رویداد را بیان کند و وظیفه ی او تا زمانی ادامه دارد که تصویر کامل و جامعی از آن ساخته نشده باشد. وقتی مجموعه ی این برش ها تصویر نهایی را بسازد دیگر روزنامه نگار کارش تمام شده و پرونده به مورخ و بایگان سپرده می شود.

دلیل دیگر کوین مارش در رد پیشنهاد جی روزن این است که به اعتقاد او «خبر» و «روزنامه نگار» بخشی بسیار بسیار جزئی از اطلاعات جهان را در یک موضوع ارائه می کنند و آنچه «در زمان بودنِ» خبری خوانده شده چیزی جز یک توهم و ادعای روزنامه نگاری نیست.

سدیگر او، با اشاره به پیشنهاد جی روزن برای پوشش صددرصدی که گفته است: «مثلا فرض کنید در انتخابات شهرداری شیکاگو خبرنگارها تمام فعالیت های همه ی کاندیداها را چه در حضور و چه در غیاب خودشان، از ابتدا تا انتها گزارش کنند.» می پرسد حتی اگر این کار شدنی باشد آیا ما به صددرصد واقعه دست پیدا کرده ایم؟ تضادهایی که در متن این گزارش ها بروز خواهد کرد را چگونه حل می کنیم و کجا روایت مان را متوقف می کنیم؟

به اعتقاد مارش تمام کار روزنامه نگار آزاد کردن و بیرون کشیدن ذره و برشِ بعدی داستان و اضافه کردن آن به مجموعه ی اطلاعات موجود است. به گفته ی او تا جایی که به روزنامه نگاری مربوط است حد توقف و نهایتی وجود ندارد.

ضوابط کلی

نه تنها هر فرد گزارشگر بلکه بسیاری از نهادهای رسانه ای وابستگی های فکری و باورهای سیاسی خاص خودشان را دارند و در تولید روزانه شان آن باورها و شیوه ها را تشویق و توصیه می کنند. اما شواهد نشان داده که اینگونه استفاده از رسانه ها در بلند مدت حتی در جهت منافع حزبی یا گروهیِ گزارشگرها یا رسانه ها هم کارآمدی ندارد و اسباب کم شدن کاربران و مخاطبان یک گزارش می شود.

قانون و تشکل های صنفی با توجه به ناکارآمدی و معایب چنین سیاست هایی در کارِ گزارشگری، اصولی را برای کار رسانه ای پیشنهاد و تا حدودی تدوین کرده اند که با احترام به آزادی های فردیِ گزارشگرها و رسانه های متبوع آنها، محتوای رسانه ها را تا جای ممکن از جهت گیری سیاسی، یا اقتصادی منع می کند.

مجموعه ای از این ضوابط است که امروز به عنوان میزان و اخلاقِ روزنامه نگاری در مدارس و دانشکده های روزنامه نگاری تدریس می شود. این ضوابط معمولا بیش از همه در موسسات و رسانه هایی که با اعتبارات عمومی اداره می شوند مراعات می شود.

ضوابط روزنامه نگاری، به خصوص در موارد مبهم اخلاقی یا در تشخیص تضاد منافع، راهنما و دست افزار لازمی برای یک گزارشگر است. این ضوابط، سنجه و چارچوب نسبتا روشنی در اختیار یک گزارشگر قرار می دهد تا شخصا بتواند کار خودش را ارزیابی و نظارت کند.

در دوره ی قبلی (گزارشگری در زمانه ی اینترنت) به طور خلاصه به این ضوابط اشاره کردیم. در مجموعه درس هایی که در شش بخش با عنوان «اخلاق روزنامه نگاری» خواهید خواند در جزئیات این ضوابط بیشتر وارد خواهیم شد. مهمترین این ضوابط «بی طرفی»، «دقت»، و «انصاف» است.

هر چند بیشتر مطالبِ مدون در زمینه ی اخلاق روزنامه نگاری و حقوق روزنامه نگاران و آزادی بیان در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی تنظیم شده، اما امروز بخش های مهمی از این اصول تقریبا در سراسر جهان پذیرفته شده است. فدراسیون جهانی روزنامه نگاران در تنظیم این ضوابط و گسترش آن در سطح بین المللی نقش مهمی ایفا می کند. این نهاد در سال ۲۰۰۸ میلادی برنامه ی گسترده ای برای آگاه کردن روزنامه نگاران جهان به وظایف و حقوق شان اجرا کرد.

یکی از منابع مهم در تعریف ضوابط روزنامه نگاری دستاورد «انجمن روزنامه نگاران حرفه ای» در ایالات متحده است. این انجمن در مقدمه ای بر اصول اخلاق روزنامه نگاری اش می نویسد: «... آگاهی عمومی طلایه دار عدالت و بنیاد مردم سالاری است. وظیفه ی روزنامه نگار پیش بردن این هدف ها از راه جستجوی حقیقت و ارائه ی روایتی منصفانه و جامع از رویدادها و مباحث است. روزنامه نگاران متعهد در همه ی رسانه ها و تخصص ها می کوشند به مردم با صداقت و جامعیت آگاهی بدهند. امانتِ حرفه ای زیربنای اعتبار روزنامه نگاری است».

قبل از بحث های دیگر ترجمه ی توصیه های این انجمن را می خوانیم:

به دنبال حقیقت باشید و آن را گزارش کنید
روزنامه نگار باید در جمع آوری، ارائه و تفسیر اطلاعات صادق، منصف و شجاع باشد.

روزنامه نگار باید:

• درستی اطلاعات را از همه ی منابع ارزیابی کند و نهایت دقت را برای جلوگیری از اشتباه های ناخواسته به کار ببرد. تصرف عمدی در اطلاعات هرگز مجاز نیست.
• با وسواس به دنبال افرادی که در گزارش مطرح می شوند بگردد و به آنها فرصت بدهد از خودشان در برابر اتهام ها دفاع کنند.
• تا جای ممکن منبع اطلاعات اش را معرفی کند. مردم به حداکثر اطلاعات در مورد موثق بودن منابع یک خبر نیاز دارند.
• همیشه پیش از این که با ناشناس نگه داشتن یک منبع موافقت کند، انگیزه های احتمالی او برای این درخواست را مورد سوال قرار دهد. شرایط هر توافقی که در ازای گرفتن اطلاعات می کند را به روشنی مشخص کند و به آنچه تعهد می کند ،عمل کند.
• مطمئن شود تیترها، تیزرها و آگهی های یک گزارش، عکس ها، ویدئو، صدا، نقشه ها و بریده ی حرف ها و نقل قول ها گمراه کننده نباشند، مطلب را زیادی ساده و مباحث خارج از موضوع را برجسته نکنند.
• هیچ گاه در محتوای یک عکس یا ویدئو دست نبرد. بهبود کیفی تصویر یا صدا برای بهتر فهمیدن آن مجاز است. عکس های مونتاژ شده یا دستکاری شده را مشخص کند.
• از مخفی کاری و روش های پنهانی برای جمع آوری اطلاعات استفاده نکند، مگر در مواردی که مطمئن باشد از راه های متداول به اطلاعات ضروری برای مردم دسترسی پیدا نخواهد کرد. در نقل گزارش باید اینگونه روش های استفاده شده را مشخص کند.
• هرگز کار دیگران را کپی نکند.
• وجوه مختلف و ابعاد یک داستان انسانی را به صراحت بیان کند. حتی اگر بداند این صراحت مقبول عام نخواهد بود.
• ارزش های خودش را مورد سوال قرار دهد و از تحمیل آن ارزش ها به دیگران خودداری کند.
• از کلیشه سازی بر مبنای نژاد، جنسیت، سن، مذهب، قومیت، محل زندگی، گرایش جنسی، ناتوانی جسمی، ظاهر افراد و موقعیت اجتماعی شان پرهیز کند.
• از تبادل آزاد افکار، حتی اگر فکری به نظر ناهنجار می آید، حمایت کند.
• به آنها که صداشان شنیده نمی شود هم فرصت بدهد. منابع رسمی و غیر رسمی می توانند به یک اندازه معتبر باشند.
• بین دفاع از چیزی و خبر دادن فرق بگذارد. تفسیر و اظهار نظر را به دقت مشخص کند تا با  واقعیت و متن خبر اشتباه نشود.
• بین خبر و آگهی فرق بگذارد و از بیان مطالب دوپهلویی که بین این دو در نوسان باشند پرهیز کند.
• برای خودش وظیفه ی خاصی قائل باشد که از روشن بودن نحوه ی اداره ی جامعه و در دسترس بودن اسناد دولتی برای بازبینی مردم حراست کند.

کاهش صدمه ها
روزنامه نگارِ متعهد منابع، موضوع ها و همکاران اش را به چشم انسان و قابل احترام می بیند.

روزنامه نگار باید:

• با کسانی که ممکن است از پوشش یک خبر آسیب ببینند همدلی داشته باشد. در مواجهه با کودکان و اشخاص کم تجربه ای که منبع یا موضوع یک گزارش هستند، حساسیت ویژه ای نشان دهد.
• وقتی به دنبال مصاحبه یا عکس کسانی است که بر اثر فاجعه یا واقعه ای آسیب دیده اند با همدلی برخورد کند.
• متوجه باشد که جمع آوری و انتشار اطلاعات ممکن است برای کسانی ناراحتی یا مشکل ایجاد کند. در جستجوی خبر بودن جواز گستاخی نیست.
• متوجه باشد که افراد معمولی نسبت به مقامات کشوری، یا دیگرانی که به دنبال کسب قدرت، نفوذ و توجه هستند حق بیشتری برای حفظ اطلاعات مربوط به خودشان دارند. فقط نیاز قطعی به آگاهی عمومی از  یک مساله می تواند ورود به عرصه ی زندگی خصوصی افراد را مجاز کند.
• حسن ذوق داشته باشد. از فضولی بیجا و موذیانه پرهیز کند.
• مراقب باشد که متهمین کم سال و قربانیان جرائم جنسی را معرفی نکند.
• در اسم بردن از متهمین جنایی پیش از اعلام رسمی اتهام آنها با وسواس عمل کند.
• تعادل بین حق یک متهم جنایی به دادرسی عادلانه و حق جامعه به آگاهی را مراعات کند.

استقلال عمل
روزنامه نگار باید به هیچ چیزی جز حق جامعه به آگاه شدن وابسته نباشد.

روزنامه نگار باید:

• از تضاد منافع چه واقعی و چه احتمالی پرهیز کند.
• از نهادها و فعالیت هایی که ممکن است صداقت یا اعتبار او را تحت الشعاع قرار بدهد پرهیز کند.
• هدیه، لطف، حق الزحمه، سفر مجانی و پذیرایی ویژه قبول نکند. از شغل دوم، مداخله ی سیاسی، شغل دولتی، و کار برای نهادهای اجتماعی که ممکن است به اعتبار روزنامه نگاری او آسیب بزند پرهیز کند.
• تضاد منافع غیرقابل اجتناب را اعلام کند.
• در حساب کشیدن از صاحبان قدرت شجاع و موشکاف باشد.
• از برخورد جانب دارانه با آگهی دهنده ها و گروه های ویژه خودداری کند و در برابر فشار آنها برای تأثیرگذاری بر اخبار مقاومت کند.
• با کسانی  که اطلاعات را در برابر  پول یا خواسته ی دیگری در اختیار می گذارند محتاطانه عمل کند و از ورود به مزایده برای اطلاعات خودداری کند.

پاسخگو بودن
روزنامه نگار باید در برابر خوانندگان، شنوندگان، بینندگان و همکاران اش پاسخگو باشد.

روزنامه نگار باید:

• دلائل و نحوه ی پوشش یک خبر را توضیح بدهد و مخاطبان اش را به گفتگو درباره ی عملکرد خودش به عنوان روزنامه نگار دعوت کند.
• مردم را به بیان شکایت هایشان از رسانه ها تشویق کند.
• اشتباهات اش را قبول و بلافاصله اصلاح کند.
• روش های غیراخلاقی روزنامه نگاران و رسانه های دیگر را افشا کند.
• خودش به همان معیارهای بالائی که برای دیگران در نظر می گیرد عمل کند.

بی طرفی

هر داستان یا گزارشی ابعاد و جنبه های گوناگونی دارد که ممکن است در وهله ی نخست به چشم نیاید. این جنبه های متفاوت و بازتاب همه ی آنها در یک گزارش نشان دهنده ی «بی طرفی»، «دقت» و «انصاف» یک گزارشگر است.

«واقعیت» در اکثر مواقع برداشتی سیال از یک رویداد است که به نسبت راوی تغییر پیدا می کند. در همگذاری برداشت های گوناگون از یک رویداد و در برخورد این برداشت ها با یکدیگر است که جلوه ای نزدیک به حقیقت از یک واقعه نشان داده می شود. هر قدر گزارش شما در ارائه ی این زوایای متفاوت گسترده تر عمل کند، «بی طرفی» آن پرمعناتر، «دقت» آن بیشتر، و روایت اش «منصفانه»تر می شود.

پیش شرط بی طرفی دخالت ندادن مواضع و باورهای شخصی گزارشگر در بیان یک رویداد است. گزارشگر باید علیرغم علائق و دلبستگی های خودش و بدون در نظر گرفتن منافع شخصی یا گروهی اش و با حفظ فاصله از یک رویداد آن را پوشش بدهد. قضاوت در خوب و بد مسائل و درست یا غلط بودن یک برداشت، کارِ قاضی و در این مورد مخاطب یک گزارش است. وظیفه ی گزارشگر ارائه ی غیرِ جانبدارانه ی صورت مساله است.

بی طرفی اما به معنای بی شعوری نیست. گزارشگر باید در نهایت هوشمندی و در نظر گرفتن تمام اطلاعاتی که پیرامون یک مساله وجود دارد مخاطبان و منابع خودش را مورد پرسش قرار دهد و از افتادن در دام پاسخ های انحرافی و احتمالا نادرست آنها پرهیز کند.

یکی از نکات اصلی در رعایت بی طرفی، دادن فرصت برابر به طرفین یک روایت است. به خصوص اگر یکی از کسانی که در گزارش از او نقل شده در مورد شخص یا نهادی ابراز نظر کرد باید حتما از شخص یا نهاد مورد اشاره ی او پاسخی به آنچه او ابراز کرده گرفته شود. اگر به هر دلیلی این کار میسر نباشد، توضیح روشن و دقیقی از دلایل عملی نشدن این کار و گزینه هایی که برای جبران آن در نظر گرفته شده باید در اختیار مخاطبان قرار گیرد.