درس دوم- ظهور کتاب‌های الکترونیکی

بیایید ابتدا به این مورد بپردازیم که نشر دیجیتال دقیقاً چیست؟ به بیان ساده، وقتی محتواهایی را که به شکل سنتی بر کاغذ چاپ می‌شوند، یعنی کتاب‌ها، مجلات، روزنامه‌ها و غیره را به صورت الکترونیک تولید و توزیع نماییم، به آن نشر دیجیتال گفته می‌شود.

این متن‌های دیجیتال معمولاً ایبوک (e-book) نامیده می‌شوند و می‌توان آنها را در فرمت‌های مختلفی مانند‌ای پاب (ePub)، پی دی اف‏ (PDF) یا در قالب اپلیکیشن‌های اختصاصی تولید کرد.

 

تاریخچه کتاب الکترونیکی

)مایکل استرن هارت سمت چپ، معروف به مخترع کتاب الکترونیک(

برای آنکه دید بهتری نسبت به حقیقت نشر دیجیتال پیدا کنید بایستی به تکامل آن از ابتدا تاکنون نگاهی بیندازیم.

پروژه گوتنبرگ که امروزه قدیمی‌ترین کتابخانه دیجیتال دنیا با حدود چهل هزار کتاب رایگان است تقریباً اولین گام جدی انسان در دنیای ایبوک‌ها به حساب می‌آید. پروژه‌ای که در سال ۱۹۷۱ توسط مایکل استرن هارت، نویسنده امریکایی (متولد ۱۹۴۷ متوفی به سال ۲۰۱۱) پایه گذاری شد. او به عنوان اولین سند، «اعلامیه استقلال ایالات متحده امریکا» را به شکل دیجیتال در آورد.

آقای هارت در دوران تحصیلش در دانشگاه ایلینوی، یک حساب کاربری از مرکز کامپیو‌تر دانشگاه دریافت کرد زیرا نزدیک‌ترین دوست برادرش مسئول آنجا بود. از‌‌ همان جا پروژه گوتنبرگ در قالب یک کار فردی شروع شد و از آن پس آقای هارت تمام زندگی خود را صرف آن کرد. او در عین حال یک نویسنده نیز بود که کتاب‌هایش به رایگان در پایگاه اینترنتی پروژه گوتنبرگ قرار دارد.

هدف پروژه گوتنبرگ چنین بود:

•  تشویق تولید و توزیع ایبوک‌ها
• کمک به پایین آوردن سطح جهل و بی‌سوادی
• رساندن ایبوک‌ها به دست هر تعداد انسان که ممکن باشد

از زمان شکل گیری پروژه گوتنبرگ کتابخانه‌های دیجیتال دیگری نیز شکل گرفتند ولی پروژه گوتنبرگ برای همیشه به عنوان اولین کتابخانه از این نوع شناخته خواهد شد.

همان طور که می‌دانید در دهه ۹۰ میلادی کامپیوترهای شخصی از طرف تعداد بیشتری از مردم به عنوان جزئی از زندگی روزمره پذیرفته شدند. درایو‌های نوری (Optical Disk Drive) نیز جزء مشترک آنها بودند. در تلاشی برای کاستن از هزینه‌ها و رساندن محتوا به دست تعداد بیشتری از مردم، ناشران مجلات و دائره المعارف‌ها به نشر داشته‌های خود بر روی لوح فشرده (Compact Disc) روی آوردند. به علاوه، برخی کتب درسی نیز با سخنرانی‌های زنده و سایر محتواهای مکمل بر روی لوح‌های فشرده ارائه شدند.

کمپانی ادوبی (Adobe) در سال ۱۹۹۳ فرمتی را معرفی کرد که اینک بسیار رایج است و نامش حتماً به گوش شما نیز خورده؛ PDF که مخفف سه حرف اول در عبارت Portable Document Format (فرمت سند قابل حمل) است. پی دی اف‏ ‏به این منظور توسعه یافته تا بتوانیم اسناد را در یک قالب جهانی عرضه کنیم. همچنین موجب شده تا مفهوم دفا‌تر کاری بدون کاغذ، شکل واقعی‌تری به خود بگیرند که این موهبتی برای جنگل‌ها و محیط زیست است.

در دوره شکل گیری پی دی اف یعنی دهه ۹۰ میلادی، شبکه جهانی وب نیز داشت راه خود را به خانه‌ها و کسب و کار‌ها باز می‌کرد. از آن زمان وب تبدیل شد به بستری مناسب برای به اشتراک گذاشتن محتواهای مختلف در سراسر دنیا، در واقع هدف اصلی آن نیز همین بود. در‌‌ همان دوره بود که آمازون نیز فروش کتاب‌های چاپی به طریق آنلاین را شروع کرد.

در سال ۲۰۰۴ سونی اولین کتابخوان الکترونیکی خود را با نام Librie معرفی کرد که از تکنولوژی نمایشگر E-Ink بهره می‌برد و بدون نور پس زمینه، تجربه‌ای نزدیک به مطالعه بر روی کاغذ را انتقال می‌داد.

همچنین در سال ۲۰۰۴ گوگل اعلام کرد که برنامه‌هایی برای دیجیتال کردن کتاب‌ها و فروش آنلاین آنها دارد. در سال‌های بعد سونی در دومین تلاش خود Sony Reader را معرفی کرد. در سال ۲۰۰۷ آمازون کتابخوان الکترونیکی کیندل را معرفی کرد که بلافاصله تبدیل به محصولی محبوب و پرفروش شد و آمازون را نیز تبدیل به قطب بزرگی در فروش کتاب‌های الکترونیکی کرد تا جایی که این شرکت سبقت فروش کتاب‌های دیجیتال از کتاب‌های چاپی را اعلام نمود.

در سال ۲۰۱۰ و با معرفی آیپد توسط استیو جابز، دنیای نشر دیجیتال برای همیشه دگرگون شد. نمایشگرهای بزرگ تبلت‌ها که وسایلی قابل حمل هستند، امروزه جزو محبوب‌ترین گزینه‌ها برای مصرف انواع محتواهای چند رسانه‌ای به شمار می‌روند.

نشر دیجیتال ممکن است برای شما عبارتی تازه به نظر آید ولی تاریخچه‌ای ۴۰ ساله پشت سر گذاشته که در اینجا به طور گذرا، به بخشی از آن اشاره شد.

 

واژه‌شناسی دنیای نشر دیجیتال
مثل هر چیز دیگری، نشر دیجیتال هم واژه‌شناسی خاص خودش را دارد. ما در این درس، مترجم این واژگان برای شما خواهیم بود. واژگانی که بسیاری از آنها را پیش‌تر شنیده‌اید ولی لازم است ابتدا از فهم دقیق آنها اطمینان حاصل کرده، سپس جلو برویم.

• CSS مخفف شده Cascading Style Sheet و به معنی «شیوه نامه آبشاری»، یک زبان کد نویسی است که برای توصیف ظاهر محتواهای HTML به کار می‌رود و بسیار شبیه به استایل شیت‌ها در برنامه‌هایی مثل مایکروسافت وُرد (Microsoft Word) و ادوبی ایندیزاین (InDesign) است.
• ایبوک (E-book) مخفف الکترونیک بوک است و برگردان آن می‌شود «کتاب الکترونیکی». در اصل ایبوک عبارتی است عام برای گونه‌های مختلفی از نشر دیجیتال.
• ای اینک (E Ink) مخفف الکترونیک اینک یا جوهر الکترونیک است که به تکنولوژی مورد استفاده در صفحه نمایش کتابخوان‌ها اطلاق می‌شود. دستگاه‌های برخوردار از E Ink تجربه مطالعه بسیار بهتری را فراهم می‌کنند، زیرا نمایشگر به شکلی اعجاب آور تصویری شبیه کلمات جوهری چاپ شده بر روی صفحات کاغذی را ارائه می‌کند.
• ای پاب (EPUB) مخفف نشریه دیجیتال (electronic publication) است و یک نوع از فرمت‌های بسیار رایج برای نشر کتاب‌های الکترونیکی به شمار می‌رود که در قالب HTML و CSS کدنویسی می‌شود. چنین اسناد دیجیتالی می‌توانند به صورت دستی کد نویسی شده یا توسط یک برنامه انتشار دسک تاپ ماند Microsoft Word یا InDesign تهیه شوند.
• ای ریدر (E-Reader) مخفف کتابخوان الکترونیکی (electronic reader) است. وسیله‌ای قابل حمل که می‌تواند نشریات (کتاب‌ها یا مجلات) دیجیتال را برای مخاطبان به نمایش بگذارد. به برنامه‌هایی که کتاب‌های الکترونیکی را باز می‌کنند نیز‌ ای ریدر گفته می‌شود.
• اچ تی‌ ام (HTML) زبان کد نویسی مورد استفاده سایت‌هایی است که در طول روز به آنها سر می‌زنید.
• آی بوک (iBook) فرمت اپل برای ایبوک‌های (E-book) اختصاصی مورد استفاده در تبلت آیپد (iPad)است.
• پی دی اف (PDF) راهکار ادوبی به عنوان فرمت جهانی فایل‌های متنی و قابل استفاده بر روی تمام کامپیوتر‌ها، تلفن‌های هوشمند و تبلت‌ها است.
• تبلت (Tablet) گونه‌ای از ابزارهای مدرن کامپیوتری است که صفحات لمسی با قطری بین ۷ تا ۱۰ اینچ را دارا هستند و صفحه کلید فیزیکی ندارند.
• اکس‌ ام ال (XML) یکی از خویشاوندان اچ تی‌ام ال است. یک زبان نشانه گذاری گسترش پذیر که بیانگر مجموعه‌ای از قوانین برای کد گذاری اسناد در یک فرمت قابل خواندن توسط «هم انسان و هم ماشین» است.

این بود فهرستی کوتاه از مواردی که جهت ورود آگاهانه به دنیای نشر دیجیتال باید از آنها مطلع می‌شدید. البته که به احتمال زیاد، لازم است دستی هم به سر و گوش توانایی‌های خود در نشر دسک تاپ بکشید. در این راه به شما پیشنهاد می‌کنیم که حتماً دوره آشنایی با نرم افزار وُرد از مجموعه آفیس مایکروسافت را از طریق درسنامه پشت سر بگذارید.

حتی شاید نیازی اساسی برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه توسعه وب نیز در شما ایجاد شده باشد، ولی آن دیگر از دامنه دروس دوره فعلی ما خارج است و پیشنهاد می‌کنیم ابتدا این دوره را با موفقیت پشت سر بگذارید، و سپس درباره یادگیری چنین مهارت‌هایی از طریق درسنامه تصمیم گیری نمایید.

 

مصرف محتوای دیجیتال
از بحث انواع فرمت‌ها برای نشر محتواهای دیجیتال که بگذریم، به دستگاه‌های مختلفی می‌رسیم که این متون دیجیتال روی آنها مطالعه می‌شوند. به احتمال زیاد، تبلت‌ها محبوب‌ترین و پر استفاده‌ترین دستگاه‌ها برای مطالعه هستند.

از‌‌ همان سال ۲۰۱۰ که استیو جابز (مدیر عامل سابق اپل که در سال ۲۰۱۱ در گذشت) اولین آیپد را معرفی و تعریفی مدرن از تبلت به جهانیان ارائه کرد، این دستگاه‌ها تبدیل به ابزارهایی پر استفاده شدند. در اصل، طراحان تبلت‌های مدرن این ایده را در سر دارند که کار با آنها، ساده و همه فهم باشد.

سادگی استفاده، در کنار باتری‌هایی با عمر مناسب، قابلیت اتصال به اینترنت و مهم‌تر از همه قابل حمل بودن تبلت‌ها به کاربران این امکان را می‌دهد تا با انواع محتوای دیجیتال به راحتی کار کنند و آ‌ها را به شکلی که می‌پسندند مورد استفاده قرار دهند.

البته دسترسی به کتاب‌ها و سایر نشریات نیازمند نصب اپلیکیشن‌های مخصوص بر روی تبلت‌ها و دسترسی به اینترنت برای دریافت کتاب‌ها است. بسیاری از اپلیکیشن‌های «‌ای ریدر»، برای خواندن فرمت‌های خاص ساخته شده‌اند، با این حال برخی از آنها مثل iBooks اپل که بر روی آیپد و آیفون قابل نصب است، امکان مطالعه انواع فرمت‌های مختلف دیجیتال را فراهم می‌کنند.

جالب اینجا است که کامپیوترهای شخصی (لپ تاپ و دسک تاپ) نه تنها برای ساخت انواع محتواهای متنی، بلکه برای مطالعه یا مشاهده آنها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. کامپیوتر‌ها نیز برای این مورد، برنامه‌های مخصوصی را می‌طلبند که برخی از آنها نه فقط برای مطالعه، بلکه برای ویرایش متون هم قابل استفاده‌اند.

البته کامپیوترهای شخصی به اندازه تبلت‌ها قابلیت حمل آسان را ندارند، ولی در عوض کاربرد اصلی آنها مشاهده و مطالعه اسناد دیجیتال مثل، گزارش‌های تجاری، دفترچه راهنمای محصولات مختلف و مواردی از این دست است.

در کنار این موارد، تلفن‌های هوشمند هم به خاطر اینکه کوچک‌تر بوده و طبیعتاً بیشتر از سایر وسایل دیجیتال همراه مردم‌اند، می‌توانند برای مطالعه استفاده شوند. البته نمایشگر کوچک‌تر آنها در قیاس با تبلت‌ها می‌تواند برای فرمت‌های متنی که اندازه ثابتی دارند (از جمله پی دی اف) دردسر ساز باشد. برای مثال چنانچه اندازه فونت، طول و عرض، و نسبت طول به عرض هر صفحه از متن را طوری تنظیم نمایید که برای مشاهده در تبلت‌های ۱۰ اینچی و کامپیوترهایی با نمایشگر بزرگ‌تر مناسب باشد ولی آن سند دارای اندازه و نسبت‌های ثابت باشد، مطالعه آن در تلفن‌های هوشمند که معمولا نمایشگرهایی کوچک‌تر از ۵ اینچ دارند سخت خواهد بود. البته کاربر می‌تواند برای مطالعه چنین متن‌هایی تلفن را به چشم خود نزدیک کند و یا از قابلیت زوم استفاده نماید. ولی تجربه ثابت کرده که هیچ یک از این موارد راهکار قابل قبولی نیستند و دشواری‌های مختلفی را به وجود آورده، در ‌‌نهایت باعث دلزدگی فرد و توقف مطالعه متن‌های بلند مثل کتاب‌ها می‌شوند.

لذا بایستی روش‌های صحیحی برای مخاطبان پیاده سازی شود. قطعاً پیاده سازی این روش‌ها سختی‌های خاص خود را دارد، ولی یک مؤلف یا مترجم می‌بایستی پیش از هر چیز، احترام مخاطب را نسبت به خود بر انگیزد و این ممکن نیست، مگر با احترام گذاشتن به مخاطب.

بنابراین در پاسخ به نیاز کاربران تلفن‌های هوشمند برای ارائه متونی که راحت بر روی این نمایشگر‌های کوچک قابل مطالعه باشند، می‌توان دو راهکار را برگزید:

• تنظیم نسخه‌ای اختصاصی از کتاب در قالب فرمتی ثابت (مثل پی دی اف) که دارای ابعاد (فونت، طول، عرض) و نسبت‌های مناسب برای تلفن‌های هوشمند باشد. این راهکار، تا حد زیادی مشکل را بر طرف می‌کند، ولی بهترین روش به شمار نمی‌رود.
• استفاده از فرمت‌هایی مثل ‌ای پاب که قابلیت تطبیق خودکار متن با نمایشگرهایی در اندازه‌ها و نسبت‌های مختلف، و نیز قابلیت تغییر دلخواه اندازه فونت متن کتاب را دارند.

نمی‌توان از این نکته گذشت که مهم‌ترین مزیت تلفن‌های هوشمند، همیشه همراه بودن آنها با مخاطب است. از این رو چنانچه قصد انتشار کتابی برای مخاطبین امروزی را دارید، پیشنهاد می‌کنم حتما نسخه‌ای مناسب تلفن‌های هوشمند را نیز در نظر بگیرید.

چه، راهکار شما ارائه یک اپلیکیشن برای نمایشگر کوچک‌تر باشد و چه، ارائه فرمت EPUB، مطمئن باشید کاربران تلفن‌های هوشمند به گرمی از آن استقبال خواهند کرد. آنها علاقمند هستند که محتوا را بسته به حالت‌های مختلف زندگی (در خانه، در مسیر کار یا تحصیل، در ساحل دریا، در کافی شاپ یا...) بر روی دستگاه‌های مختلف خود مطالعه کنند. تصمیم درست این است که شما نیز حق انتخاب آنها را محترم بشمارید.

 

چرا به سمت نشر دیجیتال برویم؟
در حالی که هنوز نشریات چاپی زیادی مشاهده می‌شوند، جریان غالب امروزی ارائه نسخه دیجیتال نشریات و کتاب‌ها در کنار نسخه چاپی است. چرا؟ در وهله اول به این خاطر که به دست آوردن محتواهای مختلف هرگز آسان نبوده ولی امروزه با وجود فروشگاه‌های آنلاین مختلف مانند آیتونز اپل، کیندل استور آمازون، بوک استور بارنز-اند-نوبلز، فروشگاه گوگل پلی متعلق به سیستم عامل اندروید، و فروشگاه‌های منطقه‌ای، کشوری و محلی، حقیقتاً انواع محتوا تنها یک لمس انگشت با مخاطبان فاصله دارند. ناشران همزمان با ارائه نسخه چاپی کتاب‌ها یا حتی زود‌تر، نسخه‌های دیجیتال را ارائه می‌کنند. مجلات و نشریات دیگر نیز به سهولت و به محض قرار گرفتن در فروشگاه، برای مخاطبین پیام یادآوری می‌فرستند و به این شکل می‌توان نسخه‌های جدید را دریافت کرد.

دلایل دیگری نیز برای به راه افتادن موج نشر دیجیتال وجود دارد. به عنوان مثال کتاب‌های دیجیتال می‌توانند تعاملی باشند و شما با لمس لینک‌ها می‌توانید به منابع خارج از کتاب، مثل ویکیپدیا متصل شوید و اطلاعات پاورقی‌ها را به دست آورید. همچنین می‌توانید بخش‌های مفید کتاب یا نشریه‌ای را که پسندیده‌اید، در شبکه‌های اجتماعی با دیگران به اشتراک بگذارید. حتی برخی مجلات دیجیتال امروزی در داخل خود محتوا‌ها را به شکل فیلم یا انیمیشن میزبانی می‌کنند و به این شکل تجربه شما علاوه بر مطالعه و تماشای عکس‌ها، به تصاویر متحرک نیز گسترش یافته و لذت بیشتری می‌برید. تمام این‌ها دلایلی غیر قابل چشم پوشی برای حرکت به سمت انواع نشریه‌های دیجیتالی هستند؛ چه کتاب و چه سایر محتوا‌ها.

در کنار این موارد، راحتی استفاده از تبلت یا کتابخوان الکترونیکی را نیز مورد تأکید مجدد قرار می‌دهیم. که شما می‌توانید با خرید آنها، کل کتابخانه خود که می‌تواند شامل ده‌ها یا صد‌ها کتاب باشد را در وسیله‌ای به وزن ۳۰۰ تا ۶۰۰ گرم، همیشه و در اکثر مکان‌ها در کنار خود داشته باشید. شما می‌توانید با استفاده از برنامه‌ای ریدر دستگاه خود، یادداشت برداری کرده یا به اصطلاح برای صفحات حاشیه بنویسید، درست‌‌ همان طور که اکثر کتاب‌های ما دارای حاشیه نویسی هستند.

بنابراین ضمن آنکه هنوز تا مدت‌ها نشریات و کتاب‌های چاپی را روی پیشخوان روزنامه فروشی‌ها و کتاب فروشی‌ها خواهیم داشت، ولی نباید از روند آغاز شده نیز غافل بمانیم. به خصوص که با موج گرانی کاغذ، ورشکستگی ناشران و سختی‌های فروش کتاب در کشورمان، به نظر می‌رسد صنعت چاپ و نشر کتاب در ایران روزهای خوشی را در پیش رو نخواهد داشت.