درس دهم- آشنایی با دو فرمت‌ ای پاب و پی دی اف

در این درس می‌خواهیم به دو فرمت رایج و مهم در نشر دیجیتال بپردازیم، یعنی ‌«ای پاب» و «پی دی اف» که لازم است برای انتخاب بین دو رویکرد متفاوت در نشر دیجیتال، با آنها آشنا شوید.

 

ای پاب چیست؟
احتمالاً نام «ای پاب» به گوش شما رسیده است، برخی افراد فکر می‌کنند که واژه «کتاب الکترونیکی» یا‌‌ همان «ایبوک» تنها به کتاب‌هایی با فرمت ‌ای پاب گفته می‌شود ولی این نیز تنها یکی از فرمت‌های رایج است.

ای پاب در اصل، یک پوشه فشرده، حاوی تعدادی فایل مختلف است. کتاب‌ها یا متن‌هایی با فرمت‌ ای پاب را می‌توان در اکثر دستگاه‌هایی که یک اپلیکیشن «ای پاب خوان» روی آنها نصب است، اجرا کرد و مورد مطالعه قرار داد. چنین اپلیکیشنی فایل‌های داخل آن پوشه را تفسیر کرده، سپس یک به یک، به شکل متن نمایش می‌دهد و البته که شما می‌توانید از طریق فهرست مطالب تعاملی، بین فایل‌ها یا در اصل‌‌ همان صفحات جا به جا شوید.

مشخصه اصلی فرمت‌ ای پاب، «تطبیق پذیری خودکار» با رزولوشن صفحه نمایشی است که دستگاه شما از آن بهره می‌برد. به بیان دیگر، با‌ ای پاب بر روی هر صفحه نمایشی می‌توان انتظار خوانا بودن متن، به همراه تغییر آسان اندازه فونت‌ها را داشت و از این رو، مطالعه بسیار دلپذیر می‌شود.‌ ای پاب همچنین از برخی موارد تعاملی ابتدایی، استفاده از عکس و حتی فیلم و صدا در داخل محتوای متنی نیز پشتیبانی می‌کند.

به طور معمول از‌ ای پاب برای متن‌های سنگین مثل کتاب‌های داستانی، رمان، زندگینامه و موارد مشابه استفاده می‌شود. در این شرایط، هر فصل از کتاب توسط یک فایل html مجزا نمایندگی می‌شود. بله درست متوجه شدید html، یعنی زبان کدنویسی مورد استفاده توسط سایت‌ها.

ممکن است بپرسید که آیا فایل ‌ای پاب یک وبسایت است؟ در اصل باید گفت که بیشتر یک «میکرو وبسایت» است نه یک وبسایت. ‌ای پاب‌ها بسیاری از ویژگی‌های یک وبسایت رایج را دارا نیستند ولی چنانچه یک فایل‌ ای پاب را از حالت فشرده خارج کنید، پوشه‌ای با ساختار مشابه یک وبسایت را خواهید دید. حتی می‌توانید یک فایل ای پاب را با نرم افزارهای توسعه وب مثل Dreamweaver نیز ویرایش کنید.

یک فایل ‌ای پاب بیش از آنچه که به چشم می‌آید زیره کاری دارد. به واقع، در پس صحنه تهیه ساده ترین‌ ای پاب‌ها نیز سکانس‌های متعددی به وقوع می‌پیوندد که قاعدتاً وقتی شما یک مخاطب باشید نیازی به دانستن آنها احساس نمی‌کنید. ولی در مقام یک نویسنده و یا تهیه کننده فایل‌ ای پاب، خوب است که از آنها خبر داشته باشید. به خصوص این اطلاعات زمانی در نظر شما با ارزش‌تر جلوه می‌کنند که پس از اتمام نگارش یا ترجمه کتاب، خود را در موقعیت خطیر «عدم اعتماد به سایرین» برای تهیه نسخه ‌ای پاب، بیابید.

اگر تمایل دارید کتاب خود را با این فرمت منتشر کنید، بد نیست درباره زبان‌های نشانه گذاری (Markup Language) پایه، HTML و CSS بیشتر بدانید. ممکن است تا پیش از این حتی یک خط کد را هم مشاهده نکرده باشید، ولی واقعیت این است که اطلاع از موارد یاد شده شما را در فهم بهتر فرمت‌ ای پاب یاری خواهد کرد.

 

مزایای یک کتاب با فرمت‌ ای پاب
ای پاب مزایای زیادی دارد. با آن، شما از وابستگی به سیستم عامل‌های مختلف در امان هستید. محتوای کتاب بر تنها عنصر مهم، یعنی اندازه و نسبت طول به عرض نمایشگر، تطبیق پذیر است و اندازه فایل‌ ای پاب هم نسبتاً کوچک خواهد بود.

به خاطر هسته HTML، صفحات‌ ای پاب را می‌توان روی هر نمایشگری، هر سیستم عاملی و به خصوص دستگاه‌های موبایل (تلفن و تبلت) مشاهده کرد. تنها چیزی که مورد نیاز است، اپلیکیشن یا برنامه‌ای است که قابلیت رمزگشایی و نمایش آنها را داشته باشد که با اطمینان می‌توان گفت تمام سیستم عامل‌ها دارای چنین ابزارهای جانبی هستند. در اصل شما حتی می‌توانید با نصب افزونه‌های مناسب روی مرورگر کامپیو‌تر خود، بدون نیاز به نصب هیچ برنامه دیگری‌ ای پاب‌ها را مطالعه کنید. بنابر این، فرمت‌ ای پاب واقعاً محدودیتی از این نظر ندارد.

با فاصله زیاد از سایر مزایا، تطبیق پذیری خودکار این فرمت با اندازه نمایشگر را باید ویژگی برترش دانست. بر روی نمایشگرهای کوچک مثل تلفن‌های هوشمند نیز قابلیت بزرگ کردن فونت را می‌توان ذکر کرد که خوانایی متن را به حداکثر می‌رساند و هیچ چالشی از این منظر وجود ندارد. حتی می‌توان رنگ پس زمینه را نیز برای مطالعه در شب و روز، یا برای همسان سازی با رنگ حاشیه نمایشگر تغییر داد تا کنتراست در حد دلخواه تنظیم شود.

 

کمبودهای یک کتاب با فرمت‌ ای پاب
حالا نوبت می‌رسد به ذکر برخی کمبودهای ‌ای پاب؛ نکته اول این است که برخی از برنامه (اپلیکیشن)‌ها فقط قادر به خواندن‌ ای پاب‌های ساده (متنی) هستند در حالی که برخی دیگر از آن‌ها مثل iBooks اپل، از جدید‌ترین امکانات فرمت ‌ای پاب نیز پشتیبانی می‌کنند. بنابراین مخاطبین شما ممکن است بر روی دستگاه‌های مختلف، تجربه مطالعه‌ای کاملاً دور از آنچه در ذهن داشتید را تجربه کنند که این می‌تواند شامل نمایش متفاوت فونت، تغییر در چینش کلمات، اندازه حروف، حاشیه صفحات و غیره باشد. البته این تا حد زیادی غیر قابل گریز است و باید آن را بپذیرید. اما معنای آن چیست؟

معنای تفاوت‌ها این است که شما باید نظرات و تجربیات کهنه کارهای این امر را در ذهن داشته باشید و ‌ای پاب خود را بر اساس استانداردهای نوشته و نانوشته وب درست کنید. این به معنای آشنایی با استانداردهای HTML است که در‌ ای پاب به کار برده می‌شوند. ولی در عین حال نباید از ویژگی‌های اختصاصی و پیشرفته ‌ای پاب برای ایجاد یک تجربه کاربری واحد در تمام برنامه‌های ایبوک ریدر نیز غافل شد.

با وجود مشکلات و سختی‌ها، نباید از فرمت‌ ای پاب بهراسید. وقتی با HTML و CSS و استاندارد‌های وب بیشتر آشنا شوید، خواهید فهمید که با وجود سختی‌ها، آموختن این فنون ارزش بهرمند شدن از منافع این فرمت را دارند.

مهم‌ترین ویژگی ‌ای پاب که تطبیق پذیری با نمایشگرهای مختلف است، در عین حال یک نقطه ضعف نیز به حساب می‌آید. زیرا محتوا در اندازه‌های مختلف جا به جا می‌شود و برای طراح سخت است که جاگیری آنها را کنترل کند، در نتیجه شما در‌ای پاب‌ها شاهد آرایش صفحه زیبا و پیچیده مثل آنچه در پی دی اف یافت می‌شود نخواهید بود.

محتوا در یک فایل ‌ای پاب، معمولاً در یک قالب کشیده از بالا به پایین و به ترتیب قرارگیری متن چیده می‌شود. عکس‌های و نگاره‌های تصویری بایستی به عنوان عناصر متصل و درون متنی (in-line) در بین بند‌ها گنجانده شوند تا به ترتیب، همراه با متنی که آنها را نمایندگی می‌کند به تصویر در آیند.

ضعف دیگر‌ ای پاب‌ها، نداشتن شماره صفحه است. البته علت چنین امری کاملاً واضح است. وقتی شما با فرمتی رو به رو باشید که به طور خودکار با نمایشگر انطباق می‌یابد و اندازه فونت آن قابل تغییر است، بسته به اندازه نمایشگر و تغییری که کاربر در اندازه فونت پدید می‌آورد، ترتیب قرار گیری مطالب در صفحات نیز تغییر خواهد کرد.

حال چنانچه بخواهید بر اساس شماره صفحه، ارجاعاتی بدهید تقریباً کاری ناشدنی در پیش دارید. چطور با صفحاتی که مدام تغییر حجم و اندازه پیدا می‌کنند، می‌خواهید بر اساس شماره صفحه مخاطب را راهنمایی کنید؟ این کار نشدنی است. مسلماً با قرار دادن لینک‌ها می‌توان راهبری خوبی را برای مخاطب رقم زد. اما در عین حال باید مراقب بود که تجربه کاربری پیچیده نشود.

ای پاب برای ناشران دیجیتال یک وسیله مناسب است تا محتوای تولیدی خود را در اختیار کاربران استفاده کننده از انواع رایانه‌ها (چه سنتی، چه در قالب‌های مدرنی مانند تبلت و تلفن هوشمند) قرار دهند. در اصل کنترلی محدود در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد ولی به ازای آن، وابستگی به اندازه نمایشگر تقریباً از بین می‌رود و با این وجود، فایل پایداری خوبی خواهد داشت.

تولید‌ ای پاب‌های ساده به زبان فارسی هر چند نسبت به نمونه‌های انگلیسی یا سایر زبان‌های مشابه آن کمی سخت‌تر است، ولی نتیجه خوبی خواهد داشت. واقعیت این است که‌ ای پاب در زمان حاضر، یکی از بهترین فرمت‌ها برای نشر کتاب است. برای همین، ما نحوه ساختن آن را در این دوره به شما آموزش می‌دهیم. بنابراین اصلاً نگرانی به خود راه ندهید.

نکته: لازم به ذکر است که فرمت‌ ای پاب، دارای گونه‌ای با نام «ای پاب با صفحه آرایی ثابت» یا Fixed-Layout EPUB هم هست.‌‌ همان طور که ذکر شد، مهم‌ترین ویژگی ‌ای پاب، تطبیق پذیری خودکار با اندازه نمایشگر است. اما در این نسخه خاص، صفحات ثابت هستند. ویژگی‌های این نوع ‌ای پاب عبارت هستند از:

• عدم وجود قابلیت تطبیق با نمایشگرهای مختلف (ولی متن همچنان در اختیار مخاطب است تا در آن به جستجو، کپی کردن یا علامت گذاری بخش‌های دلخواه بپردازد.)
• کنترل بهتر بر طرح بندی صفحات حاوی محتوا؛ از جمله در حال تمام صفحه یا دو صفحه در کنار هم.

ای پاب ثابت برای نشر محتواهایی که ظاهر و طراحی آنها به اندازه ماهیت متنیشان مهم است، چاره ساز است زیرا حذف قابلیت تطبیق خودکار، باعث حفظ تأثیر طراحی می‌شود. طراحانی که ساعت‌ها روی شکل دادن قالب بصری چنین محتواهایی وقت می‌گذارند، از اینکه طرح نهایی بدون تغییر و بدون وابستگی به اندازه نمایشگر، به طور یکسان در مقابل دیدگان تمام مخاطبین قرار می‌گیرد بسیار راضی خواهند شد. و مخاطبین نیز از ظاهر آراسته متن لذت خواهد برد.

ای پاب ثابت می‌تواند چیزی بیش از جریان طویلی از کلمات و تصاویر باشد. شما با آن می‌توانید کنترل نمایشگر حاوی محتوا را به دست بگیرید.

البته ما در این دوره به‌ای پاب ثابت نمی‌پردازیم.

 

آشنایی با پی دی اف
اگر ادعا کنم پی دی اف رایج‌ترین فرمت برای نشر فایل‌های متنی در کل دنیا است، نه اغراق است و نه کم گویی. پس در اینجا به آن می‌پردازم تا هم از آشنایی شما با آن اطمینان حاصل کرده و هم توضیحات کامل و مرجعی را ارائه داده باشم.

 

پی دی اف چیست؟
فرمت «سند قابل حمل» (برگردان Portable Document Format) که کمپانی ادوبی ارائه کننده آن است تقریباً رایج‌ترین راه برای به اشتراک گذاشتن کتاب‌ها در زمان حاضر است. فرمت پی دی اف‏، نسخه‌ای ساده شده از Adobe PostScript است که یک زبان برنامه نویسی رایج برای توصیف داده‌های گرافیکی اسناد به منظور پرینت کردن می‌باشد.

اغلب اوقات پی دی اف در اصل با تبدیل (convert) کردن فایل PostScript یک سند اصلی ساخته می‌شود به این صورت که رو نوشت کل اطلاعات هر صفحه یعنی فونت‌ها، تصاویر و چیدمان آنها تهیه شده و سپس فایل حاصل از آن فشرده می‌شود تا در ‌‌نهایت یک پی دی اف را داشته باشیم. هر چند این‌ها به نظر پیچیده می‌آیند ولی فقط با چند کلیک ساده در برنامه مایکروسافت ورد امکان پذیر هستند.

پی دی اف‏ ‏فرمت نشر بسیار رایجی است و می‌توان این خصوصیات را برای آن بر شمرد:

• پی دی اف‌‏‌ها مستقل از سیستم عامل هستند. یعنی می‌توان یک پی دی اف‏‏ را بر روی رایانه ویندوزی، مک، تبلت یا تلفن اجرا کرد.
• پی دی اف‏ نیز یک فرمت با آرایش ثابت است؛ یعنی صفحه بندی فایل طراحی شده، بر روی تمام دستگاه‌ها یکسان مشاهده می‌شود.
• می‌توان محتواهای تعاملی یا چند رسانه‌ای نیز در پی دی اف‏ ‏ قرار داد؛ مواردی مثل لینک‌های بیرونی برای ارجاع به سایت‌ها، فرم‌های قابل پر کردن برای چاپ بر روی کاغذ، یا محتواهای چند رسانه‌ای مثل فیلم، صدا یا انیمیشن. همچنین می‌توان مطالب را ستاره دار و یا هایلایت نیز کرد و بوکمارک‌هایی برای فایل ایجاد نمود.
• ویژگی‌های امنیتی مانند امکان حفاظت به کمک رمز، یا مدیریت حقوق دیجیتال نیز در پی دی اف‏ ‏ وجود دارد.

پی دی اف‏ ‏آنقدر رایج است که تقریباً تمام نرم افزارهای نشر و تولید محتوا امکان ذخیره فایل‌ها با این فرمت را دارا هستند. شاید بهترین ویژگی آنکه در بالا ذکر نشد «رایگان بودن تولید، نشر و استفاده» از آن باشد. لذا این فرمت مزایای فراوانی برای ناشران دیجیتال دارد.

پی دی اف‏ ‏را باید شکل دهنده عصر دیجیتال صنعت نشر دانست. زیرا در زمانه‌ای که قلمرو نشر پریشانی زیادی داشت، با قابلیت‌های خوب و سادگی‌اش توانست بسیار مفید واقع شود. خوشبختانه کمپانی ادوبی نیز آن را‌‌ رها نکرده و همچنان به افزودن ویژگی‌های جدید به این فرمت جهان‌گیر می‌پردازد تا رقابتی باقی بماند. بنابراین می‌توان با اطمینان که گفت که این فرمت تا سال‌های سال حضور خود در عرصه دیجیتال را حفظ خواهد کرد.

 

مزایا و معایب پی دی اف‏ ‏
پی دی اف‏ مدت‌ها است که در میان ما حضور دارد. در زمان ظهورش، ادوبی به طور مستمر در پی این بود که برای به اشتراک گذاری آسان، امن و منعطف اسناد و متون، یک فرمت با دوام را به دنیا عرضه کند. اینک با پشتیبانی از محتواهای غنی تعاملی، اسناد پی دی اف‏ ‏ می‌توانند فرا‌تر از متن صرف عمل کنند. بیایید نگاهی داشته باشیم به کیفیت‌های مختلف پی دی اف‏ ‏ به عنوان یکی از راهکارهای نشر دیجیتال.

بزرگ‌ترین مزیت پی دی اف‏‏، فراگیری آن است. اکثر برنامه‌ها خروجی با فرمت پی دی اف‏ ‏ دارند و اگر چنین نباشد، معمولاً پلاگین‌ها یا اسکریپت‌هایی برای فعال سازی این قابلیت ساخته شده.

ویژگی عالی دیگر، امکانات امنیتی است. شما می‌توانید برای فایل پی دی اف‏ ‏رمز بگذارید تا فقط کسانی قادر به مطالعه آن باشند که رمز در اختیارشان قرار گرفته. همچنین می‌توان برای اینکه کسی نتواند در فایل اصلی تغییری ایجاد کرده و احیاناً آن را به نام خودش باز نشر کند نیز از رمز دیگری استفاده کرد. جزئیات این ویژگی‌ها و چگونگی استفاده از آنها را در درس مربوطه برای شما بازگو خواهیم کرد.

اما این فرمت که روش اصلی برای نشر دیجیتال در دوران ما است، مناسب همه نیازهای ناشران نیست. بله، بدون شک ساخت آن ساده‌تر از‌ ای پاب است ولی امکاناتی که در اختیار مخاطب قرار می‌دهد -و در نتیجه سطح رضایت او- پایین‌تر است. بنابراین باید بدانید که امروزه با پی دی اف‏ ‏قادر به کسب رضایت یا جلب توجه همه مخاطبین بالقوه خود نخواهید بود.

به عنوان مثال، پی دی اف‏ ‏ قابلیت تطبیق خودکار با نمایشگرهای مختلف را ندارد. از این رو در صفحات کوچک، فونت‌های آن ریز و ناخوانا می‌شوند. البته همانطور که پیش‌تر ذکر شد، می‌توان با ارائه نسخه‌هایی در اندازه‌های مختلف برای تلفن‌ها و تبلت‌های کوچک‌تر، این مشکل را تا حدی رفع کرد ولی سایر مشکلات پا بر جا می‌مانند.

دیگر ایراد پی دی اف‏ ‏نبود کانال‌های عرضه فراگیر در سطح جهانی است زیرا بازارهای فروش امروزی بر روی فرمت ‌ای پاب تمرکز کرده‌اند.

در مجموع می‌توان گفت که پی دی اف‏ به خصوص از جنبه راحتی تولید و نیز پوشش کم نقص فونت‌ها، جزو انتخاب‌های بر‌تر برای انتشار کتاب شما خواهد بود. ضمن اینکه باید عدم وجود امنیت در ‌ای پاب، و امکان رمزگذاری پی دی اف‏ را نیز به شما یادآوری می‌شویم.