نورسنجی- بخش اول

نور به عنوان اصلی ترین مولفه ای که دیدن را میسر می کند، در ثبت تصویر نیز نقش اساسی دارد. فارغ از هر نوع و گرایشی در عکاسی، شاید بتوان نور را اولیه ترین عامل قابل توجه در عکاسی دانست. نور، مقوله ایست که در رشته های مرتبط با عکاسی، زمان بسیار زیادی را به خود اختصاص می دهد و استفاده مناسب از آن، دانش و تجربه زیادی را طلب می کند. بسیاری از اصول و مقدمات علمی و هنری عکاسی بر پایه درک مناسب و تسلط بر کیفیت ها و شرایط نوری بنا شده و این مهم حاصل نخواهد شد، مگر با کسب دانش، تفکر و تجربه مداوم در این زمینه.

اهمیت نور در عکاسی تا جایی است که بسیاری از بزرگان عکاسی، پس از سال ها تجربه و خلق آثار متعدد، با تاکید بر نقش نور سعی در گسترش درک و دانش خود در این زمینه را دارند. همچنین، نور به تنهایی، موضوع اصلی بسیاری از عکس های ارزشمند بوده است.

شناخت کافی از نور حتی در مقدماتی ترین مراحل عکاسی امری ضروری است. عدم آگاهی از نقش نور و نحوه واکنش وسایل عکاسی به آن، در بسیاری از مواقع باعث ایجاد تاثیرات ناخواسته در عکس می شود و در نهایت باعث خواهد شد که نتوان تصویر دلخواه را ثبت کرد. عدم کسب نتیجه دلخواه، چه از جنبه فنی و چه از جنبه هنری، منحصر به افراد غیر حرفه ای نبوده و حتی عکاسان با تجربه و حرفه ای هم کما بیش با این مشکل دست در گریبان بوده و یقینا نور یکی از عوامل اصلی است.

نور به تنهایی شامل ویژگی هایی است که در خلق تصویر نقش تعیین کننده ای ایفا می کند. ویژگی هایی که در عکاسی با واژه هایی چون رنگ نور، تیزی و نرمی (Soft و Hard)، زاویه نور و شدت نور (میزان نور ورودی) عنوان می شوند.

در این فصل با تنظیماتی آشنا می شویم که در اغلب دوربین های عکاسی از دوربین های حرفه ای تا دوربین های موبایل مورد استفاده قرار می گیرند و امکاناتی را در زمینه برخی ویژگی های نوری در اختیار عکاس قرار می دهند.

 

تاثیر میزان نور در ثبت تصویر
ابتدایی ترین عاملی که عکاس باید بدان توجه داشته باشد «میزان نور» موجود روی سوژه است، زیرا اگر میزان نور از حدی بیشتر یا کمتر باشد تصویر سوژه ثبت نخواهد شد.

نور بازتابیده شده از سوژه پس از عبور از اجزاء دوربین، در نهایت، با تاثیر روی صفحه حساس، تصویر سوژه را ثبت می کند. نور بازتابیده شده، صفحه حساس را متاثر نخواهد کرد مگر اینکه از میزان مناسبی برخوردار باشد. اگر این نور از حد استاندارد کمتر باشد تصویر سوژه، سیاه یا بسیار تیره می شود. حال اگر میزان نور ورودی به دوربین از حد استاندارد بیشتر باشد تصویر سوژه سفید یا بسیار روشن خواهد شد.

 

نورسنج
حال سوال اینجاست که چگونه میزان نور مناسب را تشخیص دهیم و حتی کنترل کنیم. در ابتدای ظهور عکاسی، تشخیص میزان نور مناسب، تا حد بسیاری به تجربه و مهارت عکاس وابسته بود. با اختراع وسیله ای به نام «نورسنج»  (از بزرگترین انقلاب ها در عرصه عکاسی)، تشخیص میزان نور کافی بسیار ساده تر شد. امروزه نورسنج در اکثریت قریب به اتفاق فرآیندهای عکس برداری، چه با تنظیم های دستی چه به صورت خودکار، مورد استفاده قرار می گیرد. چگونگی عملکرد نورسنج به این شکل است که با سنجش میزان نور تابیده شده به سوژه یا نور بازتابیده شده از آن، عدد مناسب دیافراگم و سرعت شاتر براساس ISO مشخص می شود. معیار نورسنجی برای نشان دادن نور بهینه، خاکستری ۱۸ درصد که رنگی خنثی است  می باشد. اصطلاحات «دیافراگم»، «سرعت شاتر» و «ISO» در ادامه بحث، تشریح خواهند شد.

امروزه بسیاری از دوربین ها، خود مجهز به نورسنج داخلی هستند که نحوه رفتار آن در بخش «نورسنجی خودکار» مورد بررسی قرار خواهد گرفت. اما نورسنج های دستی که به صورت مستقل از دوربین قابل استفاده هستند به دو نوع عمده تقسیم می شوند که نورسنج های دستی امروزه اغلب هر دو نوع را در خود جای داده اند.

- نورسنجی انعکاسی (Reflected Light Metering): در این نوع با نشانه گرفتن نورسنج به سمت سوژه، نور بازتابیده شده از آن خوانده می شود.

- نورسنجی اتفاقی (Incident Light Metering): در این نوع نورسنج از محل سوژه به سمت دوربین نشانه روی می شود تا میزان نوری که به موضوع تابیده می شود را بخواند. این نوع نورسنج، با حباب سفیدی که روی آن قرار می گیرد (جهت دریافت نور از جهات مختلف) به راحتی شناخته می شود.

نورسنج ها می توانند برای خواندن نور اتفاقی، انعکاسی (به صورت کلی یا نقطه ای) و نور فلش، به صورت مستقل و یا یکجا طراحی شوند.

Flash Meter

Incident and Reflected Light Meter

Reflected Light Meter

Spot Meter (نورسنج دقیق نقطه ای)

 

سرعت شاتر
در دوربین، میزان نوری که به نگاتیو می رسد با دو عامل کنترل می شود؛ یکی از این عوامل مدت زمانی است که نور از سوژه به صفحه حساس می تابد. هر چه این مدت زمان بیشتر باشد، طبیعتا میزان نوری که به صفحه حساس می تابد نیز بیشتر خواهد بود. این مدت زمان با دریچه ای به نام شاتر (Shutter) تنظیم می شود. اگر چه شاترها اشکال مختلفی دارند (مرکزی، تیغه ای، پرده ای و...) اما جهت تنظیم مدت زمان ورود نور به دوربین، کاربرد مشابهی دارند. شاتر مرکزی یا پره ای در لنز قرار دارد و شاتر پرده ای (افقی، عمودی، پارچه ای، تیغه ای) در دوربین قرار دارد. باید توجه داشت که در حالت عادی، هر دوربین فقط به یک شاتر مجهز است.

گاهی به علت کمبود نور روی موضوع مجبور می شویم از سرعت های پایین استفاده کنیم به این معنی که دریچه شاتر به مدت طولانی باز می ماند. طولانی شدن زمان نوردهی، احتمال مات شدن عکس را به علت حرکت دوربین یا حرکت خود سوژه بالا می برد. بنابراین توصیه می شود در سرعت های خاصی عکاس از سه پایه استفاده کند یا سوژه بی حرکت باشد تا عکس به این علت مات نشود.

واژه های انگلیسی رایج که بیانگر سرعت شاتر هستند عبارتند از Shutter Speed و Time Value یا TV.

برخی از اعداد رایج که نمایانگر سرعت هستند عبارتند از '۲ و '۱ و... و "۲ و "۱ و... و... و ۸ و ۱۵ و ۳۰ و ۶۰ و ۱۲۵ و ۲۵۰ و ۵۰۰ و ۱۰۰۰ و...

اعدادی که هیچ نشانه ای به همراه ندارند نمایشگر کسری از ثانیه هستند؛ مثلا سرعت ۱۵ یعنی زمان نوردهی برابر یک پانزدهم ثانیه و سرعت ۱۰۰۰ یعنی زمانی برابر یک هزارم ثانیه.

اعدادی که با نشانه ثانیه هستند ("۲) به معنای زمان نوردهی به ثانیه (۲ ثانیه در این مثال) و اعدادی که با نشان دقیقه هستند ('۱) نیز نشانگر مدت زمان نوردهی به دقیقه (در این مثال یک دقیقه) هستند.

هر کدام از این اعداد را یک پله، گام و یا به اصطلاح رایج تر استاپ (Stop) می گویند.

در بعضی از شرایط، سرعت های بسیار پایین و نوردهی های طولانی در حد ساعت مورد نیاز است. در چنین شرایطی در اکثر دوربین ها و در قسمت تنظیم سرعت، گزینه ای به نام سرعت B (Bulb وجود دارد که تنظیم سرعت را به صورت دستی در اختیار عکاس قرار می دهد. وقتی از سرعت B استفاده می شود، تا زمانی که عکاس کلید شاتر را فشار می دهد، دریچه شاتر هم باز است. کلید شاتر به زبان ساده همان دکمه ای است که عمل عکسبرداری را انجام می دهد. عملکردهایی روی بعضی از دوربین ها و یا تجهیزات جنبی وجود دارد که می تواند کلید شاتر را قفل کند و عکاس دیگر نیازی به نگه داشتن کلید شاتر به صورت دستی و مداوم نخواهد داشت.

نگه داشتن کلید شاتر در حالت فعال یا حتی گاهی فشردن کلید شاتر ممکن است ایجاد لرزش کند. برای جلوگیری از این نوع لرزش می توان از کابل دکلانشور، کنترل از راه دور و یا از Self Timer دوربین استفاده کرد. Self Timer عملکردی است که پس از فشردن کلید شاتر، دوربین با تاخیر چند ثانیه ای عکس می گیرد.

دکلانشور (Shutter Release)

با ظهور دوربین های متنوع و خصوصا تکنولوژی دیجیتال، سرعت شاتر با اعداد مختلفی بر روی دوربین ها نشان داده می شوند اما آنچه حائز اهمیت است این است که وقتی عدد تقریبا دو برابر می شود (سرعت یک استاپ افزایش میابد)، میزان نور ورودی هم نصف می شود. مثلا نور ورودی "۱ نصف نور ورودی "۲ است و نور ورودی سرعت ۵۰۰ دو برابر سرعت ۱۰۰۰.

گاهی عکاس با انتخاب سرعت های پایین می تواند به صورت آگاهانه و یا با منظوری خاص، جلوه هایی چون مات شدگی و کشیدگی در تصویر را ایجاد کند. این تاثیرات قادرند بعضا جلوه های هنری و بصری زیبا و یا احساس حرکت و غیره را در بیننده القا کنند. البته سرعت های شاتر بسیار بالا نیز می توانند در ایجاد جلوه های هنری و مفهومی نقش داشته باشند. مانند عکاسی از لحظه برخورد تیر با یک جسم در حال شکستن.

چند نمونه عکس با سرعت شاتر پایین:

از مواردی که عکاس باید به آن دقت کافی داشته باشد حداقل سرعت مطمئن برای عکاسی روی دست است. بدین معنی که با چه سرعتی می توان روی دست عکاسی کرد بدون اینکه حرکات ناخواسته و لرزش دوربین در عکس ثبت شود. این حرکات ناخواسته می تواند ناشی از لرزش و حرکاتی باشد که توسط عکاس به دوربین منتقل می شود و عمده ترین راه جلوگیری از آن یا افزایش سرعت شاتر و یا استفاده از سه پایه است (البته گاهی عکاس آگاهانه تمایل دارد که اثر حرکات دوربین در عکس ثبت شود).

اینکه حداقل سرعت مطمئن برای عکاسی روی دست چقدر است تا حدی به میزان لرزش و حرکات عکاس بستگی دارد و تا حدی به لنز و دوربین مورد استفاده. طبیعتا در شرایطی که عکاس حس می کند حرکات بیشتر و سریعتری (ناشی از عوامل گوناگونی چون لرزش دست یا وسیله نقلیه حامل عکاس) توسط او روی دوربین اعمال می شود باید از سرعت های بالاتر یا سه پایه استفاده کند. در برخی از دوربین ها ساختارهای تثبیت کننده تصویر (Image Stabilizer) تعبیه شده که لرزش ها را تا حدی مهار می کند. همین ساختار در برخی از لنزها نیز تعبیه شده که استفاده از آنها به عکاس اجازه می دهد در سرعت های پایین تری بدون استفاده از سه پایه عکس بگیرد. اما نکته تعیین کننده دیگر در امر تشخیص سرعت مطمئن، اصطلاح «فاصله کانونی» است. این مفهوم  در بخش لنزها کاملا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در دوربین های قطع کوچک (SLR)، پیشنهاد می شود حداقل سرعت مطمئن، کسر یک بر فاصله کانونی باشد مثلا برای لنزی با فاصله کانونی ۵۰۰mm حداقل سرعت مطمئن، حدود یک پانصدم ثانیه باشد. اما به طور کلی پیشنهاد می شود این سرعت بالای یک پانزدهم ثانیه باشد. هر چند برخی با سرعت های پایین تر نیز قادر به ثبت عکس هایی با وضوح بسیار بالا، بدون سه پایه هستند.

 

دیافراگم
دیافراگم دریچه ای است که معمولا روی لنز تعبیه شده و میزان گشادگی آن با میزان نور ورودی به دوربین ارتباط مستقیم دارد. هر چه دریچه دیافراگم تنگ تر باشد، حجم نور ورودی نیز کمتر خواهد بود. اعداد (استاپ های) رایج در دیافراگم عبارتند از: ۱.۴ و ۲ و ۲.۸ و ۴ و ۵.۶ و ۸ و ۱۱ و ۱۶ و ۲۲ و ۳۲ و...

همان طور که مشاهده می شود، اعداد یکی در میان، دو برابر می شوند. با بالا بردن هر استاپ دیافراگم، نور ورودی نصف می شود یعنی هر چه عدد دیافراگم بالاتر، دریچه آن تنگ تر خواهد بود. لذا در اعداد فوق، ۱.۴ بیشترین گشادگی را داراست.

‎‫‫مثال‬‬: ‫‫فرض می کنیم با قرائت نورسنج مشخص شد که اعداد مناسب برای سرعت، ۵۰۰ و برای دیافراگم، ۸ است. حال اگر به هر دلیلی بخواهیم با سرعت ۱۰۰۰ عکاسی کنیم از آنجا که نور ورودی نصف می شود می توان با عدد دیافراگم این اتلاف نور را جبران کرد. بنابراین دیافراگم مناسب یک گام بازتر یعنی ۵.۶ خواهد بود تا میزان نور ورودی را دو برابر کند و در نهایت اثر نصف شدن نور ورودی توسط سرعت جبران شود.

هر استاپ در سرعت شاتر یا دیافراگم، میزان نور ورودی را دو برابر یا نصف می کند. البته با ظهور تکنولوژی دیجیتال، اعداد میان استاپ مانند نیم استاپ و یک سوم استاپ نیز بین استاپ ها قرار گرفت.

بهترین کیفیت اپتیکی لنز، در اعداد میانی دیافراگم حاصل می شود و نه در پایین ترین یا بالاترین عدد دیافراگم.

معمولا برای نشان دادن دیافراگم از حرف لاتین f استفاده می شود مانند f 2.8.

همان گونه که در شکل بالا دیده می شود، دریچه دیافراگم از تیغه هایی تشکیل شده که در نهایت دریچه ای دایره مانند را ایجاد می کنند. حال اگر در شکل دایره ای ایجاد شده، گوشه ها کمتر محسوس باشند (دریچه دایره ای تر باشد)، طبق نتایج به دست آمده از آزمایش های دقیق، تصویر نهایی از کیفیت بالاتری برخوردار خواهد بود.

دیافراگم از عوامل تنظیم عمق میدان نیز می باشد که در بخش مربوطه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در لنزهای آنالوگ، دیافراگم از طریق حلقه مربوطه روی لنز و در لنزهای دیجیتال، از طریق دوربین تنظیم می شود.

در دوربین های انعکاسی برای اینکه تصویر در منظره یاب از روشنایی کافی برخوردار باشد تا لحظه ای که عکاس کلید شاتر را فشار می دهد، دیافراگم در بازترین حالت قرار دارد. البته معمولا روی بدنه، کلیدی تعبیه شده که به عکاس امکان می دهد در منظره یاب تصویر را با همان دیافراگم تنظیم شده ببیند.