درس سوم- تاریخچه بورس

در سال ۱۱۷۱ مقامات جمهوری ونیز از شهروندانشان به اجبار قرض گرفتند و در مقابل ۵ درصد به آنها قول ۵ درصد بهره دادند و البته موعد سررسیدی نامعین. نام این قرض پرستیتی (Prestiti) بود.

این قرضه در ابتدا با شک و تردید مردم مواجه شد٬ خصوصا که به اجبار گرفته شده بود. پرستیتی اما به مرور اعتماد مردم را جلب کرد٬ بدل به یک سرمایه گذاری مطمئن و باارزش شد و خرید و فروش آن در بازار شروع شد. این جا بود که بازار اوراق قرضه آغاز به کار کرد. چنان که می بینید بازار اوراق قرضه از بازار سهام جوانسال تر است.

از سال ۱۲۶۲ تا سال ۱۳۷۹ میلادی، جمهوری ونیز در پرداخت حتی یکی از قسط های پرستیتی نیز دچار مشکل نشد. به مرور شهرهای دیگر نیز به انتشار اوراق قرضه روآوردند. فلورانس و جنوا در میان این شهرها بودند. اوراق قرضه اغلب برای پرداخت مخارج جنگ ها استفاده می شدند.

به مرور این اوراق در تمامی ایتالیا و فراتر از آن مورد استفاده قرار گرفتند. خرید و فروش اوراق قرضه از طریق فعالیت های بانکی بانکدارانی چون خاندان مدیچی (۳) تسهیل شد.

اوایل دهه ۱۳۸۰ میلادی٬ پرداخت بهره پرستیتی متوقف شد. دلیل این تعلیق جنگ میان ونیز و جنوا بود. از آن پس پرستیتی کم و بیش با بحران مواجه بود. وقتی پس از جنگ پرداخت بهره از سر گرفته شد٬ نرخ بهره را کاهش دادند.

تیر خلاص بر اوراق قرضه ایتالیا وقتی زده شد که انگلستان و فرانسه به دلیل جنگ های صد ساله از پس پرداخت قرض شان به بانک های ایتالیایی برنیامدند. از پی آن طاعون بزرگ آمد و پرونده اوراق قرضه ایتالیا را بست. اما ایده اوراق قرضه هم چنان در ذهن ها باقی ماند.

ایده سهام شرکت که پس از جمهوری رم فراموش شده بود دوباره در قرن سیزدهم و باز هم در ایتالیا زادگاه امپراطوری رم به عرصه واقعیت بازگشت. در قرن سیزدهم ایده تقسیم مالکیت از طریق تقسیم آن به میزان مشخصی از سهام در ایتالیا دوباره عملی شد. این البته هنوز بسیار با آن چه در جمهوری رم وجود داشت فاصله داشت.

این نوع سهام که عمدتا برای سفرهای تجاری کشتی ها استفاده می شد مدت زمان محدودی داشت و معمولا به همان یک سفر محدود می شد.

نوآوری مالی از اوایل قرن چهاردهم از اروپای جنوبی، ایتالیا، به اروپای شمالی، بلژیک کنونی،  انتقال یافت. واژه بورس (Bourse) که معادل بازار سهام به کار می رود٬ احتمالا نام خانوادگی یک مرد بلژیکی ساکن بروژ است. صرافان شهر در مقابل خانه «ون در بورس» جمع می شدند و معاملاتشان را انجام می دادند.

این نام بعدها به کلیه اماکنی اطلاق شد که محل داد و ستد پول، کالا و اسناد مالی و تجاری هستند.

تا قرن شانزدهم در بریتانیا ایده سفرهای تجارتی با سهام مشترک کاملا جا افتاده بود و امری بسیار عادی شده بود. اما گام مهم در سال ۱۶۰۲ در آمستردام برداشته شد٬ وقتی کمپانی هند شرقی هلند به عنوان یک شرکت سهامی تشکیل شد٬ آن هم با سهامی که در بازار خرید و فروش می شد.

این آغاز بازار سهام در اروپا بود. کمپانی هند شرقی هلند برای تجارت فلفل با اندونزی و سرزمین های اطراف در شرق آسیا تشکیل شد. مدیریت شرکت کنترل شرکت را در دست داشت و سهامداران نقش زیادی در اداره آن نداشتند. کار و بار کمپانی اما خوب بود و بین سال های ۱۶۰۲ تا ۱۶۵۰ به طور متوسط سودی حدود ۱۶ درصد به دارندگان سهامش پرداخت می کرد.

به این ترتیب بود که بازار سهام آمستردام شکل گرفت که امروز هم یکی از بازارهای مهم سهام جهان است. بازار سهام آمستردام در دهه ۱۶۳۰ نخستین حباب بازار بورس را شاهد بود. «دیوانگی گل لاله» که در آن قیمت گل لاله سر به آسمان کشید.

این حباب در فوریه ۱۶۳۷ شکست و در ماه مه همان سال قیمت به شکل بی سابقه ای سقوط کرد. ژوزف دلا وگا که معامله گری هلندی بود در قرن هفدهم کتابی درباره بازار بورس آمستردام نوشت. این نخستین کتاب درباره بازار بورس بود.

در لندن معامله گران بورس جهت انجام معامله در قهوه خانه گرد هم می آمدند. برای نظم بخشیدن به بازار، قهوه خانه نیوجاناتان در سال ۱۶۹۸ به بورس اوراق بهادار تبدیل شد. بازار لندن در قرن هجدهم شاهد یکی از بزرگ ترین حباب ها بود.

در مرکز این حباب تجارت با آمریکا قرار داشت. این حباب باعث شد که دولت انگلستان مجبور به مداخله جدی در بازار بورس شود و قوانینی وضع کند که چه شرکت هایی می توانند سهام شان را در بورس بفروشند.

بورس اتریش در وین در سال ۱۷۷۱ افتتاح شد که عمدتا به معاملات اوراق قرضه دولتی جهت تامین مالی جنگ می پرداخت. بورس اتریش در پایان قرن ۱۹ میلادی ۲۵۰۰ سهم را در تابلو خود داشت و یکی از مهم ترین مراکز مالی اروپا به شمار می رفت.

بورس نیویورک اواخر قرن هجدهم (۱۷۹۲) تاسیس شده و با وجود رقبای دیگر، از نظر حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا، در مقام اول قرار دارد. در آمریکا، اولین محل شناخته شده به عنوان بورس اوراق بهادار، در نیویورک و در محوطه ای زیر سایه درخت نارون بزرگی در «وال استریت» بود که بعدها به قهوه خانه ای همان نزدیکی انتقال یافت.

بورس وال استریت با جمع آوری مبالغی به عنوان ورودیه از کارگزاران و گسترش عملیات تقویت شد و به مجتمع تجاری عظیمی مبدل شد که بعدها به نام «بورس سهام نیویورک» به ثبت رسید. در حال حاضر٬ تعداد کارگزاران این بورس بالغ بر چند هزار شخص حقیقی و حقوقی است. امروزه در اغلب کشورهای دنیا، بورس‌های اوراق بهادار فعالیت می‌کنند.

 

تاریخ بورس در ایران (۲)
ریشه های ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال ۱۳۱۵ برمی گردد. در این سال یک کارشناس بلژیکی به نام ران لوترفلد همراه یک کارشناس هلندی، به درخواست دولت وقت ایران، درباره تشکیل بورس اوراق بهادار مطالعاتی کردند و طرح تاسیس و اساسنامه آن را تنظیم کردند.

در همان سال ها یک گروه کارشناسی در بانک ملی نیز موضوع را مطالعه کردند و در سال ۱۳۱۷ گزارش کاملی درباره جزییات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار تهیه کردند.

اما آغاز جنگ جهانی دوم فرصت ادامه فعالیت را از کارشناسان گرفت. از سرگیری مطالعات در این زمینه به فرصت مناسب تری نیاز داشت که این فرصت پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و حاکم شدن آرامش نسبی بر ایران برای اتاق بازرگانی، اتاق صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی ایجاد شد تا چند سالی را به بررسی پیرامون این بازار و شرایط ایران برای تشکیل آن بپردازند.

این گروه فعالیت خود را به صورت جدی از سال ۱۳۳۳ آغاز کردند و پس از ۱۲ سال تحقیق و بررسی، در سال ۱۳۴۵ قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار را تهیه و لایحه مربوط را به مجلس شورای ملی ارسال کردند.

لایحه مزبور در اردیبهشت ۱۳۴۵ تصویب شد، اما به دلیل عدم آمادگی بخش صنعتی و بازرگانی بورس تهران در پانزدهم بهمن ماه ۱۳۴۶ با ورود سهام بانک صنعت و معدن- به عنوان بزرگ ترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان-  فعالیت خود را آغاز کرد.

طی یازده سال فعالیت بورس قبل از انقلاب، تعداد شرکت ها، بانک ها و شرکت های بیمه پذیرفته شده در بورس از شش بنگاه اقتصادی با سرمایه ۶/۲ میلیارد ریال به ۱۰۵ بنگاه با سرمایه ای بیش از ۲۳۰ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷ افزایش یافت. همچنین ارزش مبادلات در بورس از ۱۵ میلیون ریال به بیش از ۱۵۰ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷ افزایش یافت.

در سال های پس از پیروزی انقلاب  و با تحولات پیش آمده از جمله تصویب لایحه قانون اداره امور بانک ها، ملی شدن شرکت های بیمه،‌ تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع٬ تملک بسیاری از بنگاه های اقتصادی توسط دولت، جنگ هشت ساله، تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس از ۱۰۵ شرکت در سال ۱۳۵۷، به ۵۶ شرکت تقلیل پیدا کرد.

دوره رکود بورس نیز که از سال ۱۳۵۷ آغاز شد تا سال ۱۳۶۷ ادامه پیدا کرد. از سال ۱۳۶۸ و در چارچوب برنامه ۵ سال اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تجدید فعالیت بورس به عنوان پیش زمینه اجرای خصوصی سازی، جذب و گردآوری پس اندازها و هدایت آنها در جهت سرمایه‌ گذاری آغاز شد و در این مدت بازار بورس در ایران رشد چشمگیری داشته است.

---

(۱)- خاندان مدیچی (به ایتالیایی: Medici) خانواده قدرتمند ایتالیایی دوران رنسانس بودند که از قرن پانزدهم تا قرن هجدهم در شهر فلورانس حکومت کردند. اعضای این خاندان که ابتدا بانکدار بودند، طی مدت کوتاهی به جمع سیاستمداران بزرگ، روحانیون و نجیب زادگان پیوستند و نفوذشان نه تنها ایتالیا، بلکه کل اروپا را متحول کرد. از این خاندان ۳ پاپ، ۷ حکمران توسکانی و دو ملکه فرانسه حاصل شد. به علاوه، خاندان مدیچی در سرپرستی و حمایت از هنر و هنرمندان، سفارش دادن و گردآوری آثار هنری و دست نوشته ها و به این ترتیب ترویج رنسانس در ایتالیا و اروپا نقش مهمی ایفا کردند.

اصلیت خاندان مدیچی به منطقه ای در ۳۰ کیلومتری شمال شهر فلورانس برمی گردد. پدران این خاندان در آنجا زمینه ای کشاورزی داشتند. به نظر می رسد که مدیچی ها در حدود قرن سیزدهم به فلورانس مهاجرت کردند تا از توسعه اقتصاد در این شهر بهره ببرند. آنها در این شهر به بانکداری و مبادله پول و کالا مشغول شدند. پس از حدود یک سده تلاش، بانک خاندان مدیچی در سال ۱۳۹۷ توسط جووانی دی بیچیِ مدیچی تاسیس شد. این بانک معروف یکی از مهمترین بانک های اروپا در این دوره گشت. جووانی علاوه بر این به تجارت و داد و ستد پشم نیز پرداخت. فعالیت های بانکی جووانی به سرعت در ایتالیا و حتی در اروپا گسترش یافتند، و سرمایه ای که او از این راه به دست آورد امکان نفوذ جانشینان را در حکومت فلورانس و ایتالیا فراهم کرد. همچنین، توسعه بانک او باعث شد که ‎موقعیت اجتماعی او از رعیت پایین رتبه به دومین شهروند ثروتمندتر توسکانی انتقال یابد.

(۲)- این بخش  از سازمان بورس اوراق بهادار تهران نقل می شود.