چه می‌گوئیم؟

مبنای بحث های ما در این درس ها نحوه و نوع اطلاع رسانى، آموزش و یا سرگرم کردن مخاطب ها و شناختن روش های انجام بهتر این کارهاست.

همه شنیدن قصه را دوست دارند. اگر این قصه واقعی باشد برایشان جالب تر است. تازگیِ این قصه و ارتباط آن با زندگی شخصی خودشان این جذابیت را باز هم بیشتر می کند. نوع قصه، و خوش یا ناخوشایند بودن محتوای آن، معمولا تأثیر زیادی در جلب مخاطب ندارد، اما نحوه ی بیان قصه بی تردید در این زمینه تاثیرگذار است.

اما پیش از هرچیز موضوع گزارش باید برای مخاطب جالب باشد. در مرحله ی انتخاب موضوع است که یک خبرنگار/ گزارشگر نقش تعیین کننده پیدا می کند. حضور ذهن و کاوشگرى گزارشگر و آگاهى او به رویدادهاى جهان پیرامون اش، چه یک روستاى کوچک دورافتاده در لرستان باشد چه مقر سازمان ملل در نیویورک، در گزینش موضوع گزارش تاثیر زیادی دارد.

در واقع تعیین این که چه چیزی ارزش گزارش شدن دارد از مهمترین کارها در حرفه ی خبرنگاری است. معمولا در رسانه های عمومی هیات هایی از متخصصان با ارزیابی اطلاعات رسیده برای انتشار یک مطلب و زوایایی که باید در یک گزارش مورد پردازش قرار گیرد، تصمیم می گیرند.

جلسات تحریریه روزنامه ها یا نشست دبیران یک برنامه ی رادیویی یا تلویزیونی نقطه ی شروع تولید یک گزارش است. اما در گزارشگری شهروندی، و در نبودِ گروه متخصصان، مهمترین عامل تعیین کننده، دید و دانش گزارشگر نسبت به موضوع و انتخاب و ارائه ی دقیق آن است. شهروند- گزارشگرها معمولا به محدوده ی جغرافیایی کوچکتری می پردازند اما در عین حال فرصت و آگاهی برای بازتر و دست یافتنی تر کردن اطلاعات را دارند.

گزارشگر باید دید و شنیدش را نسبت به وقایع و محل ها حساس کند. ظرفیت یک داستان و دلائل کشش و اهمیت آن براى خواننده یا کاربر یک سایت را بسنجد؛ اما پیش و مهمتر از همه باید موضوع یک گزارش براى خود او کشش داشته باشد و اگر موضوعى براى خودِ او جذاب بود، باید بررسى کند که این کشش از یک دلبستگى شخصى او سرچشمه مى گیرد یا براى دیگران هم جذاب است.

اگر نتیجه ی بررسى این بود که موضوع انتخابى او کششِ عمومى هم دارد باید تحقیق کند که آیا کس دیگرى هم آن را روایت کرده یا نه. همه ی روایت هاى دیگر از آن داستان را ببیند و بخواند و بعد تعیین کند که او در روایت خودش چه چیز تازه اى مى گوید. گفتن مکررِ یک داستان تنها زمانی عمل می کند که عوامل و تحولات تازه ای به آن افزوده شده باشد.

هر روز در جهان انبوهی از رویدادها با نسبت های اهمیت گوناگونی رخ می دهد. این که کدام یک از این رویدادها برای مخاطب های یک رسانه اهمیت دارد، و میزان اهمیت آن، بستگی به زمان و مکان واقعه دارد. تصادفِ منجر به زخمی شدن چهار نفر در میدان اصلی یک روستا برای اهالی آن روستا خبر و مهم است اما برای بقیه ی مردم جهان که روزانه شاهد کشته شدن هزاران نفر در حوادثی مشابه هستند، اهمیت چندانی ندارد.

هر رویدادی یک خط خبری دارد و یک شکل تحلیلی. آنچه جنبه ی خبری یک رویداد را برای دیگران جذاب می کند فوریت، اهمیت و تأثیرگذاری آن است. اگر خبری این وجوه را داشته باشد ممکن است بحث  تحلیلی و بررسی همه جانبه ی آن نیز برای دیگران جذاب باشد. خارج شدن یک قطار از خط و کشته شدن پنجاه نفر خبر است. بررسی دلائل این حادثه، تاثیر آن بر زندگی اهالی شهر، و به هم پاشیدگی زندگی خانواده های کشته شدگان می تواند گزارش های تحلیلی در ارتباط با آن خبر باشد.

وقتی دلائل اهمیت یک رویداد برای گزارشگر روشن شد، وظیفه ی او برای ارائه ی آن به مخاطبان شروع می شود. اولین کار این است که برای آنها توضیح بدهد چرا این مطلب را پوشش داده است. این توضیح باید خیلی زود و در ابتدای گزارش عنوان شود تا مخاطب بتواند نسبت به دنبال کردن مطلب تصمیم بگیرد. در این توضیح اولیه است که گزارشگر فرصت جلب مخاطب به دنباله ی داستان را دارد. پس از این مرحله است که گزارشگر باید به پرسش های احتمالی دیگر مخاطب جواب دهد. یک قاعده ی کلی و کلیدی می گوید هر گزارشی باید به شش پرسش پاسخ بدهد: کی، چی، کِی، چرا، کجا، و چطور.

وقتی خواننده، شنونده، یا بیننده از یک گزارش راضی می شود که پاسخ این پرسش ها را، به شکلی روشن و مفهوم، در آن پیدا کند. گاهی ممکن است بعضی از این سوال ها جواب روشنی نداشته باشد، اما وظیفه ی گزارشگر این است که دلائل این ناروشنی را به مخاطب ارائه کند و کار را به حدس و گمان او موکول نکند.

یکی از تاثیرگذارترین روش های انتقال اطلاعات در یک گزارش استفاده از عامل داستان گوئی است. پیدا کردن یک خط روائی مناسب و داستانی- ولو حاشیه ای- برای ملموس تر کردن معنای گزارش همیشه به جذابیت کارِ گزارشگر اضافه می کند. 

شما اگر مثلا می خواهید گزارشى از بازار فروش گلیم در ایران و مشکلات فعلی آن تهیه کنید، افزودن داستان زندگی و احوال شخصی یک گلیم باف از یک جانب گزارش شما را پرکشش تر می کند و از جانب دیگر از زاویه ای شخصی و قابل لمس، سختی های این کار را نمایش می دهد.

این روش به خصوص در گزارشگری چندرسانه ای اهمیت پیدا می کند. افزودن داستان های حاشیه ای که می تواند همراه با صدا و تصویر هم باشد کاربر را در صفحه ی آنلاین شما نگه می دارد و پی گرفتن متن را آسان تر می کند. شما مى توانید از راه همگذارى متن با داده هاى صوتی، تصویر، آمارى و غیر آن مجموعه ای را ارائه کنید که دست آخر، بدون آن که طولانی و ملال آور شده باشد، کاربر را به پشت صحنه ی گلیم بافى ایران ببرد و به او فرصت ارزیابى و قضاوت بدهد.

گزارشگر باید به درک مخاطب ها و قضاوت آنها نسبت به کارش باور داشته باشد. دستِ کم گرفتن مخاطب، برخلافِ باورِ صاحبان ادعا، همیشه به ضرر گوینده است. برای پرهیز از چنین اشتباهی اگر همیشه کسی را با آگاهی و دانشی بیش تر از خودتان در آن زمینه در میانِ مخاطب ها در نظر بگیرد، در تنظیم گزارش دقت و وسواس بیشتری به کار خواهید برد. هر تردیدی در دانش مخاطب ها باعث پائین رفتن کیفیت کار و دست آخر از دست دادن آنها می شود.

اشاره ی فهرست وارِ دیگری به مسئولیت هاى یک گزارشگر و مشخصات یک گزارش حرفه اى در اینجا بی مناسبت نیست. گزارشگر خوب:

• بى طرف است. در گزارشگرى، به خصوص در طرح مجادلات اجتماعى، هر قدر هم که خودش نسبت به جانبى از یک بحث دلبسته یا با آن مخالف باشد، باید در ارائه ی آن همه ی جوانب موضوع را به بیان یا تعبیر اهل هر جانب ارائه کند و نه آنگونه که خودش آن را ارزیابی می کند. وظیفه ی گزارشگر نشان دادن موقعیت هاست به همان شکلى که هستند. ارزش گذارى و هر نوع برنامه ریزى در مورد آنها بر عهده ی مخاطبین گزارش است.
• دقیق است. یعنى مطلب او باید طورى جمع آورى و پژوهش شده باشد که همه ی زوایاى بررسى مسأله را به دقت ارائه کند. منابع موثق داشته باشد. به زبان روشن و بدون ابهام بیان شود. در مورد دانسته ها و ندانسته هایش صراحت و صداقت داشته باشد. هر چند دقت در جمع آورى مطالب ممکن است از سرعت کارتان کم کند اما اسباب اعتماد بعدى کاربران و مراجعان سایت شما خواهد شد.
• منصف است. یعنى در طرح دعواها و دیدگاه ها جانب انصاف را نگه مى دارد و به همه حق بیان مساوى مى دهد و از همه مهمتر اگر با کسى مصاحبه مى کند به روشنى به او توضیح مى دهد که از حرفش در کجا و چه زمینه اى استفاده خواهد کرد. به عبارت روشن تر گزارشگر خوب، مصاحبه شونده را فریب نمى دهد.
• به باورهاى اجتماعى مخاطبان خودش احترام مى گذارد. در جهانى که چند فرهنگى بودن از خصائص آن شده، نگه داشتن حرمت افراد و جوامع در هر زمینه ی گزارشگرى ضرورى ست. معرفى و بیانِ نظر نسبت به افراد و جوامع باید با رعایت احترام کامل به باورهاى آنها باشد.
• استقلال راى دارد. دقتِ نظر و ابراز صریح یافته هاى مستند علیرغم همه ی فشارهایى که ممکن است در مقابل آن وجود داشته باشد از مشخصات گزارشگرى خوب است. اما این نه به معناى پافشارى بر نظر خود است و نه به معناى زیرپا گذاشتن قوانین جارى. گزارشگر نه سیاست گذار است و نه معلم.
• حرمت فضاى خصوصى افراد را نگه مى دارد. گزارشگر حرفه اى مگر در مواقع و مسائل خیلى مهم، و آن هم در مشورت با مسئولین ودبیران مجرب، شنیده هاى یک گفتگو یا دیدار خصوصى را، مگر با توافق قبلى خود آنها، منتشر نمى کند.
• مبلغ فکر یا کالاى خاصى نیست.
• هوشمند است اما پرخاشگر نیست. هرچند گزارشگر، به ویژه در مصاحبه ها باید هوشیار و چالش گر باشد، اما گفتار یا نوشتار تهاجمى یا جدلى جایى در یک گزارش حرفه اى ندارد. چالش باید با ارائه ی سند، بیان نقطه نظرهاى متقابل و استدلال انجام شود.
• به موازین اعلامیه ی جهانى حقوق بشر متعهد است. اعلامیه ی جهانى حقوق بشر یکى از مهمترین دستاوردهاى اخیر جامعه ی انسانى است که مى تواند به عنوان میزان و ترازى براى سنجش درستى یا نادرستى برخورد یک گزارشگر با یک موقعیت اجتماعى مورد استفاده قرار گیرد.