بعضی نکات دیگر

در تحولات تازه ی جهان اطلاعات گاه انتخاب میان درست و غلط و پابند ماندن به اصولی که بسیاری از روزنامه نگاران و رسانه های معتبر جهان به آنها باور دارند به سادگی که به ذهن می رسد نیست. باور قدیمی و از اصول پایه ای اخلاق گزارشگری این است که برای خبر نباید پول داد. استدلال این است که اگر روزنامه نگارها خبر را بخرند، گردش اطلاعات به میزان دارائی رسانه ها وابسته می شود و در این میانه ممکن است بسیاری از خبرهای مهم به علت آن که مشتری مناسبی پیدا نکرده اند ناگفته بمانند.

امروز اما با پیدا شدن شبکه های فراگیر خبری و انبوه رسانه های خصوصی، از تلویزیون و روزنامه و رادیو تا انواع ابزارها و سایت های اینترنتی، گردش اطلاعات فقط برای آگاهی دادن نیست بلکه سرگرمی در آن نقش موثری پیدا کرده است و مرز میان خبر و سرگرمی دیگر به روشنی گذشته نیست.

اگر امروز شبکه های بزرگ تلویزیونی برای گرفتن مصاحبه از شخصیت های بزرگ اجتماعی و سیاسی و علمی جهان دستمزدهای کلان می پردازند و حاصل کار، در عین جذاب بودن برای مخاطبان، اطلاعاتی را هم که آنها به دنبال اش هستند در اختیارشان می گذارد، آیا می توان خط مشخص و قاطعی کشید و اعلام کرد که اگر پولی در کار گزارشگری رد و بدل شد تمام موازین اخلاق روزنامه نگاری زیر پا گذاشته شده است.

در ایالات متحده شوهای تلویزیونی مثل «The Daily Show» که جان استوارت، کمدین معروف آمریکائی، در حاشیه ی اخبار روز و از زاویه ی طنزآمیزی می سازد برای انبوه وسیعی از مردم به تنها برنامه ی خبررسانی و منبع آگاهی آنها از رویدادهای خبری تبدیل شده است. جایگاه چنین برنامه هایی در درس های اخلاق روزنامه نگاری چیست؟ آیا آگاهی رسانی به مردم و مشارکت دادن آنها در امور جامعه که یکی از هدف های مهم روزنامه نگاری است در چنین شوهائی بهترعملی نمی شود؟

این سوال ها امروز جواب های چندان قاطع و روشنی ندارند. اما آنچه پیروان نظریه های قدیمی تر پیرامون اخلاق روزنامه نگاری می گویند این است که هر چند هدفِ روزنامه نگار پاسخ به خواست های جامعه است اما حاصل کارش ارضای خواسته های جامعه نیست. حداقل لزوما این طور نیست. به نظر آنها روزنامه نگاری در جهت خواست های جامعه به معنای جستجو و تهیه ی اطلاعاتی است که با زندگی مخاطبان اش مرتبط باشد و بر آن تاثیر بگذارد.

براساس تعاریف شناخته شده و مورد پذیرش، وظیفه ی روزنامه نگار این است که با جمع آوری و انتشار اطلاعات مردم را از تصمیم ها و اعمال مقامات مسئول و کسانی که می توانند بر گذران زندگی آنها نقش داشته باشند، آگاه کند. به آنها در مورد مباحث جاری اجتماعی ابزار سنجش و آگاهی بدهد. با پیگیری و دقت جلوی واژگون نشان دادن حقایق را بگیرد. از جرائم و جنایاتی که ممکن است آنها را تهدید کند مطلع شان کند و مخاطبان اش را در جریان رویدادهای مهم محلی، کشوری و جهانی و تحولات سیاسی و اجتماعی و سیاست گزاری هائی که می تواند بر زندگی آنها تاثیر بگذارد قرار دهد.

اما در جستجو برای اینگونه مطالب هم روزنامه نگار باید از حریم ها و ضوابطی پیروی کند. یکی از مواردی که بسیار مورد بحث و گفتگو قرار گرفته حریم خصوصی افراد است. مرز میان کاوشگری روزنامه نگارانه و فضولی در زندگی خصوصی افراد کجاست؟ و چطور باید افشاگری برای مصالح جامعه را از دخالت در امور شخصی افراد تفکیک کرد؟

این مبحث بسیار پیچیده ای است که باز هم خط و مرزهایش به سرعت در حال تغییر است. روزنامه نگار کنجکاو همیشه برای یافتن حقیقت ناچار است در بعضی محدوده های خصوصی هم تحقیق و تفحص کند و در بسیاری موارد و جاها روزنامه نگارها به ناچار در عرصه هائی وارد شده اند که گهگاه با چالش های حقوقی هم مواجه شده است.

تعیین نقطه ی تعادل میان حریم خصوصی و مصالح جامعه اکثرا به عهده و قضاوت روزنامه نگار است و از موردی به مورد دیگر تغییر می کند. فرض اولیه این است که هر کس حق داشتن یک حریم خصوصی را دارد ولو این که به عرصه ی خدمات عمومی وارد شده باشد.

این که کسی وزیر یا وکیل یا هنرور شده جواز ورود خبرنگاران به خانه ی شخصی و تجسس در احوال خانواده اش نیست. اما این که یک مقام مسئول که مثلا درس های اخلاقی در زمینه ی حرمت خانواده می دهد روابط جنسی پنهان با یکی از کارمندان خودش هم دارد بخشی از حریمی است که خود او بازکرده و روزنامه نگار هم حق افشای آن را دارد.

این حق تا جائی است که قصد نمایش تزویر و دوروئی آن مقام را به جامعه دارد. اما افشای روابط جنسی پنهان مقام دیگری که عملی برخلاف مصالح جامعه یا خلاف ادعاهای عمومی خودش انجام نداده، تجاوز به حریم خصوصی به حساب می آید. تفکیک این خط و مرزها کار روزنامه نگار است.

البته امروز بسیاری از رسانه های خبری مهم هم، به خصوص در ارتباط با بازیگران سینما و خوانندگان و نوازندگان مشهور، بدون کمترین ملاحظه ای دائما در شکستن این حریم های خصوصی، با ابتکاراتی در حد استفاده از ماهواره و پرواز با هلی کوپتر بر فراز خانه ی این گونه آدم ها، از هم سبقت می گیرند.

یکی دیگر از زمینه های مورد سوال در این زمینه استفاده از دوربین یا میکروفون مخفی در تجسس های روزنامه نگاری است. استفاده از انواع عدسی های بلند در عکاسی و فیلم برداری، استفاده از دوربین های مخفی کوچک، دستگاه های ضبط یا تلفن های هوشمند، یا ضبط گفتگوهای تلفنی بدون آگاهی دادن به طرف مکالمه، ادامه ی عمدی ضبط بعد از این که به مصاحبه شونده گفته یا القا شده که ضبط پایان یافته، روش های مختلف کار مخفیانه در گزارشگری است.

بنا بر قوانین قضائی در اکثر کشورهای جهان، شنود و ضبط مخفیانه مکالمات مردم، بدون مجوز قانونی، جرم محسوب می شود و قابل تعقیب است. فراتر از این ضوابط قانونی، اخلاق روزنامه نگاری هم این کار را به جز در مواردی بسیار استثنائی، برای افشای تقلب و جرم یا جنایتی که به آسایش و مصالح عمومی لطمه می زند، قابل قبول نمی داند.

معمولا استفاده از روش های ضبط مخفیانه باید در مشورت با مسئولان بالاتر یک رسانه و وکلا و با توضیح و دلائل کافی انجام شود.

گزارشگر باید در وهله ی اول مطمئن شود که دلائل کافی برای تجسس خودش دارد و اگر این کار را به صورت مخفیانه انجام ندهد جرم یا جنایتی برخلاف مصالح عمومی اتفاق خواهد افتاد. در مرحله ی بعد باید بتواند نشان دهد که اگر مستندهای این تجسس را ضبط نکند، امکان اثبات وقوع جرم به هیچ شکل دیگری میسر نیست.

نکته ی آخری که در اینجا باید ذکر شود این است که حتی اگر نام گزارشگر همراه با مطلبی که منتشر می کند اعلام نشود، باید طوری عمل کند و میزان را بر این بگذارد که اگر گزارش با نام او هم منتشر می شد مسئولیت تمام محتوای آن را می توانست بپذیرد و گفته ها و اشاره هایش به اعتماد مخاطبان به او و اعتبار نام او و رسانه اش لطمه نمی زد.