درس اول- مبانی بازارهای مالی

احتمالا شما هم مثل من یکی از کسانی هستید که از فیس بوک استفاده می کنید و لابد از عرضه سهام فیس بوک در بازار بورس خبردار شده اید؟ چرا سهام فیس بوک در بازار بورس عرضه می شود؟ این بازار چگونه بازاری است؟ سهام یک شرکت برای عرضه شدن در بورس چه مراحلی را باید طی کند؟ بورس چگونه کار می کند و از چه زمانی پدید آمد؟ این ها بخشی از سوالاتی هستند که در این درسنامه به آنها پاسخ داده خواهد شد.

واقعیت این است که بازارهای مالی (Financial Markets) روز به روز به بخش هر چه مهم تری از زندگی همه ما بدل می شود. ما ممکن است در بازار بورس سهام نداشته باشیم٬ اما زندگی ما بیش از پیش با این بازار گره می خورد و بالا و پایین شدن شاخص های آن بر زندگی ما تاثیر می گذارد. بگذارید مثال کوچکی بزنم.

فرض کنید شما در بازار بورس سهام ندارید٬ اما ممکن است در شرکتی کار کنید که سهامش در بازار بورس عرضه شده است. بالا و پایین شدن قیمت سهام این شرکت طبیعتا بر زندگی شما تاثیر مستقیم دارد. اگر اوضاع بد بشود٬ شما ممکن است شغل خود را از دست بدهید.

فرض کنیم شما در چنین شرکتی کار نمی کنید٬ اما پول تان را در بانک نگه می دارید. باز هم بازارهای مالی بر زندگی شما تاثیر دارند. مثال هایی از این دست زیاد است و ناگفته نماند که اثرات بازارهای مالی بر زندگی ما بسیار فراتر از اینهاست . در بازارهای مالی مقادیر زیادی پول می تواند ناگهان دود شود و به هوا برود.

 

سیستم مالی
بازارهای مالی بخشی از سیستم مالی هستند. چنان که گفتیم سیستم مالی (Financial System) هر روزه در زندگی شما تاثیر دارد. شما برای خرید کردن از کارت های اعتباری استفاده می کنید. از طریق بانک ها وام می گیرید. از دستگاه های خودپرداز پول نقد دریافت می کنید و... .

در اینترنت با استفاده از کارت تان خرید می کنید. ممکن است پول تان را در بازار سهام سرمایه گذاری می کنید. وقتی می خواهید به خارج از کشور مسافرت کنید٬ از طریق بازار ارز پول کشور خودتان را به پول کشور مقصد تبدیل می کنید.

سیستم مالی بخش مهمی از اقتصاد است. وقتی سیستم مالی خوب کار کند٬ منابع مالی را به خوبی در درون سیستم به جریان می اندازد٬ یعنی منابع مالی کسانی را که پس انداز کرده اند به دست افراد، شرکت ها و دولت هایی که پروژه های سرمایه گذاری دارند می رساند ٬امری که باعث می شود اقتصاد به رونق بیفتد.

به عنوان مثال٬ یک شرکت از بانک وام می گیرد تا کارخانه ای بسازد. کارخانه هم شغل برای کارگران تولید می کند و کالا برای مصرف کنندگان و به این ترتیب سطح رفاه شهروندان را بالا می برد. در این دوره با بازارهای مالی، تاریخ آنها، چگونگی عملکرد آنها و برخی فرآورده های مالی آشنا خواهیم شد. 

آنچه گفتیم مربوط به زمانی است که سیستم مالی درست کار کند. هنگامی که سیستم مالی دچار بحران شود٬ کل اقتصاد کشور را با خود دچار بحران می کند. مثلا وقتی در سال ۱۹۲۹ بازار سهام آمریکا در یک هفته بیش از ۲۵ درصد ارزش اش را از دست داد٬ بسیاری ثروت خود را از کف رفته دیدند.

پس از سقوط بازار سهام٬ مردم اعتمادشان را به سیستم مالی از دست دادند، مردم به بانک ها هجوم بردند تا پول هایشان را از آنها خارج کنند و در نتیجه منابع مالی بانک ها ته کشید و نزدیک به نیمی از بانک های آمریکا در ۱۹۳۰ تعطیل شدند.

این مسئله به یک بحران اقتصادی عظیم بدل شد که از آن به عنوان رکود بزرگ (Great Depression) نام برده می شود. در فاصله سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۳ سطح تولید ۳۰ درصد کاهش یافت. بیکاری به ۲۵ درصد رسید و بسیاری از مردم فقیر شدند.

در طول این دوره همین طور به مهم ترین بحران هایی اشاره خواهیم کرد که بازارهای مالی در طول حیات شان با آن ها مواجه شده اند.

 

بازار مالی
بازار مالی بازاری است که در آن یک دارایی مالی (Financial Assets) مثل سهام و اوراق قرضه را می توان خرید یا فروخت. بازارهای مالی جریان منابع مالی را تسهیل می کنند و به این شکل امکان سرمایه گذاری و تامین سرمایه را برای خانوارها، شرکت ها و بنگاه های دولتی فراهم می کنند.

بازارهای مالی از افراد و شرکت ها تشکیل شده اند که دو گونه از دارایی را می خرند و می فروشند. ارز (Currency) و اوراق بهادار (Securities). اوراق بهادار در واقع ادعایی هستند نسبت به در آمدی در آینده.

معمولا این ادعا بر ورق کاغذی نوشته می شد٬ اما امروزه بیشتر این اوراق فقط در حافظه کامپیوترها وجود دارند. شناخته شده ترین نوع این اوراق بهادار، سهام (Stock) و اوراق قرضه (Bond) هستند.

 

اوراق قرضه
اوراق قرضه را اوراق بهادار با درآمد ثابت (Fixed Income Securities) نیز می نامند. اوراق قرضه نوعی از اوراق بهادار هستند که شرکت یا دولتی آنها را منتشر می کنند و از این طریق به خریدارانش قول می دهد که در زمان های مشخص٬ مبلغ مشخصی به آنها پرداخت خواهد شد.

شرکت ها برای فراهم کردن سرمایه لازم برای پروژه های جدید اوراق قرضه منتشر می کنند. دولت ها وقتی اوراق قرضه منتشر می کنند که برای کاهش کسری بودجه شان نیازمند پول هستند. وقتی یک شرکت یا دولت اوراق قرضه منتشر می کند٬ در واقع در حال قرض کردن پول از کسانی است که آن اوراق قرضه را می خرند. صادر کننده اوراق قرضه هم اکنون پولی را از خریداران قرض می گیرد و در آینده پول را با سود پس می دهد.

بگذارید با یک مثال نگاهی به برخی اصطلاحات بیندازیم. فرض کنید شما اوراق قرضه ای را به قیمت یک میلیون تومان می خرید و قرار می شود سالی دویست هزار تومان به شما به مدت شش سال پرداخت شود و در پایان سال ششم یک میلیون تومانی که در ابتدا پرداخت کرده اید نیز به شما پرداخت شود.

به یک میلیون تومان ارزش اسمی (Face Value) گفته می شود. به دویست هزار تومان کوپن (Coupon Payment) گفته می شود. شش سال نیز موعد سررسید (Maturity) است.

خریدار یک اوراق قرضه در معرض یک خطر جدی است. خطر این که شرکت یا دولت صادر کننده اوراق قرضه نتواند قرض خود را بپردازد. به این خطر، خطر عدم پرداخت (Default Risk) گفته می شود.

این خطر برای شرکت ها و دولت های مختلف متفاوت است. شرکت های جدید یا شرکت هایی که اوضاع مالی مناسبی ندارند خطر پرداخت نکردن شان بالا است. همین وضعیت برای کشورها هم برقرار است. مثلا این روزها پیوسته درباره بحران یونان می شنوید و این که کسی حاضر نیست به  راحتی به یونان پول قرض بدهد٬ چون یونان توانایی بازپرداخت اش را ندارد.

وقتی ریسک بالا می رود٬ چه اتفاقی می افتد؟ بهره بالا می رود. معنایش این است: کسی که می خواهد قرض بگیرد باید قول بازپرداخت پول بیشتری را بدهد. چرا؟ به یاد بیاورید که هیچ چیز مجانی نیست و هر وقت کسی ریسک بیشتری می کند٬ طبیعی است که انتظار دارد چیزی در قبال آن به دست بیاورد. ریسک بیشتر یعنی انتظار دریافت پول بیشتر.