از قلم تا کامپیوتر

اگر زمانی تعریف روزنامه نگار/ خبرنگار این بوده که کسی از راه تهیه ی خبر و گزارش برای یک رسانه زندگی اش را تأمین کند، اکنون با فراهم شدن امکانات گوناگون انتشار در اینترنت و در دسترس بودن ابزار تولید و انتشار خبر برای جمع وسیعی از مردم جهان، دیگر چنان تعریف بسته ای برای خبرنگار وجود ندارد.

امروز بسیاری از تولیدکنندگان گزارش های خبری کسانی هستند که فقط به دلیل علاقه ی شخصی و در کنار امور دیگرِ زندگی شان به تفنن گزارش هائی تهیه می کنند. به این ها شهروند- خبرنگار می گویند و این نوع کار به گزارش گریِ شهروندی شهرت و اعتبار پیدا کرده است.

وسعت و کاربرد استفاده از اینترنت در جهان معاصر چیزی نیست که احتیاج به شرح و بسط زیادی داشته باشد. همین دوره ی کارآموزی که بر پایه ی اینترنت و ایمیل بنا شده، نمونه ای از گستردگی کاربرد این رسانه ی نو است.

همه ی ما به طور روزمره با اینترنت سر و کار داریم، ایمیل مى زنیم، از حال و روز دوستانمان همزمان با وقوع حوادث زندگى آنها خبر مى گیریم، در بلاگ نگارى هامان گزارشگرى در باره ى خودمان را تجربه مى کنیم و در شبکه هاى اجتماعى مانند فیس بوک و توییتر به طیف وسیع ترى از آدم ها و وقایع دسترسى مى یابیم.

اینترنت به عنوان یک رسانه ى خبرى هنوز در بسیارى از کشورها با مشکلات متعددى مواجه است. سرعت محدود و کنترل شبکه ى آن به دلائل گوناگون، اعم از اخلاقى، سیاسى و فنى، و نیز هزینه هاى دسترسى به آن بر میزان کاربرد اینترنت به عنوان رسانه ى اصلى ارتباطى تأثیر منفى دارد، اما با وجود این محدودیت ها تعداد کاربران اینترنت و مراجعان به سایت نشریات اینترنتى صدها برابرِ خوانندگان کتاب، روزنامه و مجله است.

البته با این که حکومت ها و قدرت مداران مایل به محدود کردن و کنترل کاربرد اینترنت هستند اما نیاز نهادهاى ادارى خود آنها به سیستم و شبکه ی اینترنت دست آنها را در این زمینه می بندد. چرخشِ کار بانک ها و مؤسسات تجارى و نحوه ى ارتباط نهادهاى حکومتى با یکدیگر، چه در داخل و چه بیرون از یک کشور، چنان با شبکه ی اینترنت گره خورده که دیگر عقب نشستن از آن و تعطیل این جهان مجازى نه به مصلحت است و نه عملى.

اما روش های مختلف فیلترینگ برای بستن سایت های اینترنتی در بسیاری جاها مورد استفاده است که تا حدودی هم در ایجاد مانع برای کاربران عادی اینترنت موفق بوده است. اما این که این روش ها تا چه اندازه قادر به سد راهِ کاربرانِ کنجکاو باشند بحث جداگانه ایست که به تناسب دانشِ آن کاربرها برای عبور از این صافی ها متغیر است.

نکته ى دیگرى که کاربرد اینترنت و نحوه ی استفاده از آن را تحت تأثیر قرار می دهد حجم و وسعت امکانات اطلاعاتى در شبکه ى اینترنت است که هر چند در اساس ارزشی مثبت است، اما به دلیل فراهم کردن گزینه هاى نامحدود براى کاربران از یک جانب می تواند اسبابِ سردرگمی آنها بشود و از طرف دیگر آنها را به افرادى کم حوصله و عجول تبدیل مى کند که حاضر نیستند براى ماندن و پى گرفتن یک داستان وقت زیادى صرف کنند.

اما علیرغم همه ى مشکلاتِ فعلى، کاربُردِ اینترنت، به عنوان ابزار خبررسانى، روز به روز گسترش بیشترى پیدا مى کند و به ناچار گزارشگر جهان نو نیز باید خود را با نیازهاى این رسانه و شکل گزارش گرى در آن تطبیق دهد.

گستردگی استفاده از اینترنت دو نتیجه ی مرتبط با هم داشته است. یکی این که مصرف و بازار خرید اطلاعات و گزارش ها گسترده تر شده و جمعیت عظیمی از مصرف کنندگان تازه به جمعیت های کوچک و محدود خوانندگان، شنوندگان و بینندگان خبرنامه ها افزوده شده و دیگر این که به فراخور گسترش این بازار، جمعیت تولیدکنندگان خبر و گزارش نیز افزایش پیدا کرده است.

با فراهم شدن امکانات بسیار ارزانِ عکاسی، صدابرداری، و ضبط فیلم، که گاهی همه در یک دستگاه تلفن همراه خلاصه می شود، کار تهیه ی انواع گزارش از دست اهل حرفه و مدعیان قدیمی روزنامه نگاری و خبرنگاری خارج شده و امروز هر کسی می تواند آنچه به نظرش اهمیت گزارش شدن داشته باشد را مستقلا  تهیه و منتشر کند.

مشاهدات فردى و گروهىِ ما نشان مى دهد که در سال هاى اخیر با رونق گرفتن نشریات اینترنتى کار مطبوعات چاپى با دشواری روبرو شده است. یکی از نمونه های مهم این مساله تصمیم روزنامه کریسچن ساینس مانیتور به تعطیلی نسخه ی چاپى این نشریه بعد از صد سال انتشار آن بر کاغذ بود. نشریات دیگر هم به سرعت به طرف انتشار نسخه های آنلاین و جلب مشتریان قدیمی به این شکلِ تازه ی نشریه شان در حرکت اند.

شرکت اپل، که با آی پاد و آی تیونز آداب شنیدن و خریدن موسیقی را دگرگون کرده بود، با فرستادن آی پد به بازار، احتمالا اشتراک مجله و خواندن کتاب را هم متحول خواهد کرد. اگر این تجربه موفق از آب درآید، به زودی ما شاهد تعطیلی انتشار نسخه های چاپی بسیاری از مجله ها نیز خواهیم بود.

آنچه نشریات چاپى را به طرف انتشار مجازى صفحاتشان بر اینترنت جلب مى کند، از یکسو کم هزینه تر بودن این کار است و از سوى دیگر امکان سریعِ روزآمد کردن مطالب. حتا با بهترین و سریع ترین ماشین چاپ و سیستم توزیع هم در فاصله ى زمانى ای که یک روزنامه از محل انتشار تا دست روزنامه خوان طى مى کند، خبرهاى تازه ترى در نسخه ى اینترنتى همان روزنامه منتشر شده است.

بهترین نشانه ها از گسترش استفاده از اینترنت را در ایالات متحده مى توان دید. براساس گزارشی در میدیاپست، بیش از ۱۲۳ میلیون آمریکائی در ماه مه سال ۲۰۱۰ به نسخه های اینترنتی روزنامه ها مراجعه کرده اند و به طور متوسط ۴۳ صفحه مطلب و در مجموع بیش از ۵ میلیارد و سیصد میلیون صفحه خبر و مقاله را بر روى اینترنت خوانده اند.

آماری از کاربرد اینترنت در جهان نیز نشان دهنده ی رشدی خیره کننده در جمعیت کاربران این ابزار در سراسر جهان است. براساس این آمار، در ۳۱ ژوئن ۲۰۱۰ نزدیک به دو میلیارد نفر یعنی  بیش از ۲۸ درصد مردم جهان به اینترنت راه پیدا کرده اند. تنها در آسیا، جمعیت کاربران اینترنت به بیش از۸۲۵ میلیون نفر رسیده است. نرخ رشد کاربران اینترنت از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ نزدیک به ۴۴۵ درصد بوده است.

هر چند نوآوری های فنی هر روز راه های تازه ای برابر روزنامه نگاران قرار می دهد و علیرغم تنوع شکل های جمع آوری و انتشار خبر، براساس پژوهش ها، نحوه ی خوانش نشریات اینترنتى هنوز تا حد زیادى به خوانش نشریه های چاپى شباهت دارد.

معیارهای شناخته شده ی خبرنگاری مثل دقت در اطلاعات، حفظ بی طرفی نسبت به موضوع گزارش و رعایت انصاف نسبت به کسانی که در گزارش مورد اشاره اند، نه تنها پیش شرط گزارشگری حرفه ای است، بلکه شهروند- خبرنگارها هم، اگر قصد یا علاقه ی ادامه ی این مسیر را داشته باشند، برای جلب مخاطب و کسب اعتبار ناچار به مراعات ضوابط آن هستند. چه بخواهند گزارش شان را برای درج در نشریه یا پخش در رسانه ای عمومی بفرستد و چه برای انتشار در یک وبلاگ شخصی.

در مجموعه درس هایی که با عنوان «گزارشگری در زمانه ی اینترنت» فراهم شده هم به مبانی کلی روزنامه نگاری و هم به لوازم تازه ی این کار و دستورالعمل های ساده برای استفاده از آنها خواهیم پرداخت.