ملاحظات اولیه

پیتر باورز، گزارشگر فقید استرالیائی، گفته است خبرنگار/ روزنامه نگارِ خوب باید دائما از شش قانون طلائی پیروی کند: بخواند، بخواند، بخواند، بنویسد، بنویسد و بنویسد.

اما شاید این دستورالعمل او هم به سال های پیش از اینترنت بر می گردد. امروز با اضافه شدن صدا و تصاویرِ ساکن و متحرک به گزارش های خبری که به صورت آنلاین منتشر می شوند، ابعاد کار گسترده تر شده و دانش های لازم برای آن متعددتر. خبرنگارِ امروز باید شنیدن، دیدن، گفتن و نشان دادن را هم به خوبی فرا گرفته باشد.

البته افزایش این دانش های ضروری به معنی پیدا شدن آدم های همه فن حریفی نیست که در همه ی کارها ماهر و نخبه باشند. هنوز هم اگر کسی از همان شش قاعده ی اول یعنی خواندن، خواندن، خواندن، نوشتن، نوشتن، نوشتن پیروی کند، می تواند خبرنگار خوبی شناخته شود. اما برای وارد شدن به این عرصه باید لااقل با مبانی آن دانش های دیگر آشنا باشد و در یکی دو تای آنها مهارت حرفه ای پیدا کند.

هر شکلی از خبر یا گزارش در واقع نوعی قصه گویی و روایت است که گزارشگر کوشیده است در حد امکان آن را مبتنی بر وقایعی که از آن اطلاع پیدا کرده تنظیم کند. جذابیت این خبر در وهله ی اول به اصل واقعه و اهمیت و گیرائی آن بستگی دارد، اما نحوه ی ارائه ی آن میزان اعتبارِ گزارشگر و نشریه ای را که گزارش در آن منتشر شده تعیین می کند.

تجربه های شخصی ما به عنوان مخاطب های انواع رسانه ها نیز نشان می دهد که حتی پیش از توجه به دقت های پژوهشی، که در اعتماد ما به درستیِ یک خبر/ گزارش اهمیت دارد، شروع و نحوه ی بیان مطلب است که ما را به دنبال کردن آن خبر/ گزارش جلب می کند.

امروزه حتی شهروند- خبرنگارها هم آموخته اند که داستانِ یک واقعه باید به شکل مفهومی «گفته» شود و برای این منظور باید در متنی- ولو کوتاه- خلاصه ی گزارش خودشان را تعریف کنند. گزارش شان باید جوانب گوناگون موضوع را نشان بدهد تا گیرنده/ خواننده/ کاربر، تصویر جامعی از یک رویداد دریافت کند و در عین حال باید بی طرف و متعادل بماند.

در این موارد در درس های بعدی توضیح بیشتر خواهیم داد. اما پیش از آن، فهرست وار، به بعضی حساسیت های لازم برای کار گزارشگری اشاره می کنیم:

• گزارشگر باید ذهنی کنجکاو داشته باشد.
• باید پژوهشگر و پرسشگر باشد و بتواند دقت و کیفیت پاسخ هایی را که می گیرد ارزیابی کند.
• قدرت  تجزیه اطلاعات به لایه های گوناگون و بارگذاری و تحلیل داده ها در کنار هم و با ساختارهای گوناگون را داشته باشد.
• در بررسی و ارائه ی اطلاعات امانت دار و صادق باشد و به مصلحت شخصی خودش یا دیگران در اطلاعات اش دست نبرد.
• و مهمتر از همه در سنجش و ارزیابی وقایع از استقلال فکر و عمل برخوردار باشد.
• و نیز به زبان  گزارش (در این مورد فارسى) مسلط باشد و بتواند به سادگى، درستى و روشنى مفهوم اش را به مخاطب برساند.

این حساسیت ها پیش ضرورتِ ورود به عرصه ی گزارشگری است، اما آنچه در عمل کار یک گزارشگر خوب را شاخص می کند میزان توانائی های او در زمینه های تخصصی تر و دانش هایی است که می کوشیم در مجموعه ی این درس ها با عنوان «گزارشگری در زمانه ی اینترنت» به آنها بپردازیم.

هر رسانه ی عمومی یکی یا چند مورد از این کارها را انجام می دهد: اطلاع می دهد، سرگرم می کند، آموزش می دهد. البته امروز، بیش از پیش، مرزهای اطلاع رسانی، آموزش و سرگرمی با همدیگر تداخل پیدا کرده و مثلا در یک برنامه ی خبری ممکن است هم از عوامل سرگرم کننده استفاده شود و هم آموزش هایی به مخاطبان داده شود.

اهمیت خبرنگارها به خصوص در بخش اطلاع رسانی برجسته می شود. بسیاری از مردم رسانه ها را به عنوان رکن چهارم دموکراسی می شناسند. یعنی معتقدند شرط عملکرد درستِ قوای مقننه، قضائیه و مجریه حضورِ نظارت رسانه ها بر کارکرد آنهاست. شاید به همین خاطر است که در نظام های غیردموکراتیک نهادهای قدرت بیش و پیش از هر چیز به محدود کردن رسانه ها و بستن مجاری اطلاع رسانی علاقه دارند.

و باز شاید به همین دلیل است که انجمن روزنامه نگاران حرفه ای آمریکا می گوید: «آزادی مطبوعات باید به عنوان حق جدائی ناپذیر مردم در یک جامعه ی آزاد مورد حمایت قرار گیرد.»

اما باید به خاطر داشت که این آزادی هم مثل انواع دیگر آزادی به یک حد شاخص، یعنی آزادی دیگران، محدود است. برای حفظ حرمت این حد، هم روزنامه نگاران برای خودشان ضوابط و محدودیت هایی گذاشته اند و هم قانون ضوابطی را برای آنها تعیین می کند. حدود صنفی در این آزادی همان اصولی ست که پیش تر هم به آن اشاره کردیم یعنی دقیق بودن، بی طرف بودن و منصف بودن.

ضوابط قانونی اما از این بیشتر و در کشورهای مختلف متغیر است. گونه های اصلی این محدودیت ها فهرست وار این هاست:

• ممنوع بودن تهمت و افترا
• ممنوع بودن تبلیغات نژادپرستانه
• ممنوع بودن افشای مسائل امنیتی
• ممنوع بودن ورود به حریم خصوصی افراد
• ممنوع بودن توهین (البته تعریف توهین و مرزهای آن در کشورها و فرهنگ های متفاوت بسیار متغیر است.)
• ممنوع بودن انتشار اسامی کودکان خردسال و نوجوانانى که یا در معرض آزار قرار گرفته اند یا به ارتکاب جرمى متهم یا محکوم شده اند.

آشنایی با این مقررات و قوانین می تواند راهنمای مفیدی برای یک گزارشگر باشد تا هم حقوق و آزادی های حرفه ای خودش در کشور متبوع اش را بشناسد و هم از افتادن به دست اندازهایی که مقامات مسئول، در تقریبا همه جای جهان، در راه کارِ یک گزارشگر صادق و دقیق ایجاد می کنند، مصون بماند.

اما پیش شرط انجام بهتر کار برای یک گزارشگر درک و شناخت مخاطب اش است. سلیقه، سطح دانش، سن، و نیازهای کاربران با هم تفاوت دارد و مثلا نمی توان برای تشویق سالمندان به انجام ورزش های روزانه از همان روش بیان و موسیقی که برای تشویق یک نوجوان به ورزش کارآمد است، استفاده کرد.

خواننده ی یک روزنامه ی معتبر اقتصادی احتمالا انتظار دارد در کنار مطالب جدی که در زمینه ی کارِ اصلی نشریه می خواند از تازه های سینما هم مطلع شود. یا خواننده ی یک نشریه ی جنجالی در باره ی شایعات زندگی بازیگرهای سینما هم ممکن است بخواهد در حاشیه ی این مطالب از پیشرفت در مهار چاه نفت در خلیج مکزیک هم خبر بگیرد. اما نحوه ی ارائه ی این مطالب در نشریه ها و رسانه های مختلف فرق می کند.

گزارشگر باید پیش از پرداختن به یک خبر این نکته ها را در نظر بگیرد:

• مخاطب هایش چه کسانی هستند؟
• به کدام بخش از این خبر علاقه دارند؟
• چه چیزهایی را می خواهند بدانند؟
• سوال های احتمالی آنها چیست؟

دانستن این نکات در وهله ی اول به ارتباط یک گزارشگر با جامعه ی مخاطب هایش بستگی دارد. این که تا چه حد آنها را می شناسد و با دغدغه ها و مسائل آنها آشناست. فقط با این آشنایی و آگاهی است که یک گزارشگر می تواند تشخیص دهد آیا موضوع خبر و گزارش او برای مخاطب اش جالب است یا نه.

یکی از دلائل رونق گرفتن روزنامه نگاری شهروندی این است که شهروند- خبرنگارها معمولا در حوزه ی اجتماعی محدودتری عمل می کنند و اکثرا یا خودشان هم بخشی از محیط واقعه و فرهنگ آن هستند یا اطلاعات شان را از آشنایانی که مواجهه ی دست اول با آن داشته اند، می گیرند.