منابع و سنجه‌ها

همچنان که پیش تر گفته شد موثق بودن یک خبر یا گزارش تضمین اعتبار و دوامِ کارِ یک گزارشگر است. فرقی نمی کند که این گزارشگر خبرنگار یک نشریه یا  تلویزیون پر مشتری باشد یا شهروند- خبرنگاری که مطلب اش را در وبلاگ شخصی اش منتشر خواهد کرد، اما  قصد دارد این حرفه را به صورت جدی دنبال کند و در زمینه ی گزارشگری تجربه اندوزی و کار کند.

بعضی از روزنامه نگاران حرفه ای هنوز هم شهروند- خبرنگاران را جدی نمی گیرند و معتقدند کار این گروه فاقد ارزش است. اما دیگرانی هستند که با توجه به این واقعیت که شهروند- گزارشگرها چیزی در گرو صاحبان سرمایه و مالکان رسانه ها ندارند و فقط به خاطر دلِ خودشان به این عرصه وارد شده اند، حاصل کارِ آنها را ارزشمندتر از کار یک روزنامه نگار حرفه ای ارزیابی می کنند.

واقعیت این است که روز به روز شهروند- خبرنگارها بیشتر با ضوابط گزارشگری آشنا می شوند و گزارش های ارزشمندتری از آنها در بلاگ ها و نشریات اینترنتی منتشر می شود. یک فیلم کوتاه انیمیشن از گفتگوی خیالی یک شهروند- خبرنگار و یک روزنامه نگار حرفه ای بررسی کوتاه اما نسبتا دقیقی از این دو گونه ی گزارشگری است. این فیلم را می توانید در این نشانى ببینید. فیلم به زبان انگلیسی است.

وظیفه ی هر دو گونه ی گزارشگر، به خصوص در کار خبری، واکاوی منابع موجود خودشان پیش از تنظیم یک گزارش است. معمولا نشریات معتبر از خبرنگارهایشان می خواهند که اگر خودشان شاهد واقعه ای نبوده اند، مطمئن شوند حداقل دو منبع موثق و مجزا برای خبری که نقل خواهند کرد، وجود دارد.

شهروند- خبرنگارها اما کمتر با این مشکل مواجه اند، چون معمولا یا خودشان شاهدان عینی یک واقعه اند و یا به دست اندرکاران اصلی و منابع مرتبط با یک رویداد دسترسی مستقیم دارند. البته در جمع آوری اطلاعات از شاهدان و افراد مطلع، گزارشگر باید با حضور ذهن از افتادن در دام اطلاعاتی که ممکن است کسی به قصد خودنمائی و تظاهر به مطلع بودن و یا تعمدا برای منحرف کردن مسیر تحقیق او در اختیارش بگذارد، پرهیز کند.

یک نمونه ی ارزنده از پراکندگی و اختلاف اظهارات شهودِ یک ماجرا را کامران شیردل در فیلم مستندش «اون شب که بارون اومد» فراهم آورده که دیدن آن برای فهم مشکلات یک خبرنگار و نیز درکِ احتمال جعلِ اخبار مفید است. این فیلم را می توانید در این نشانی پیدا کنید.

معمولا یکی از وسوسه های اصلی هر نشریه و هر خبرنگاری این است که پیش از دیگران از یک واقعه مطلع شود و داستان آن اول بار از طریق او و آنها به دیگران برسد. این وسوسه ممکن است گاهی اسباب بی دقتی هایی در پژوهش پیرامون یک خبر باشد. این مشکل با گزارش های تحقیقی و تحلیلی کمتر پیش می آید، اما در مورد خبر بسیار متداول است.

گاهی خبرنگارها برای شستن دست خودشان از جرم می نویسند یا می گویند «براساس گزارش های تأیید نشده» فلان واقعه رخ داد. اما هر واقعه ای  فارغ از هیجان خبری که می تواند تولید کند، در معادلات اجتماعی نیز تاثیر دارد و اگر خبرنگار، یا رسانه ای به تکرار گزارش های ناموثق اقدام کند که بعدا مجبور به تکذیب و اصلاح آن شود به تدریج مخاطبان جدی خودش را از دست خواهد داد. شاید به همین خاطر است که توصیه ی همیشگی در سازمان های معتبر خبری جهان این است که بهتر است اولین خبردهنده نباشید، اما دقیق ترین باشید.

یکی از راه های آسان برای اطمینان از درستی داده های اطلاعاتی تماس با افراد مختلفی است که احتمالا در آن زمینه آگاهی مستقیم و دست اول دارند. گاهی مقامات مسئول، مثلا وزارتخانه ی مربوطه، پلیس، شهرداری و امثال آن ممکن است اطلاعات مفیدی در یک زمینه داشته باشند. البته این اطلاعات لزوما دقیق و قابل استفاده نخواهد بود. یک گزارشگر خوب باید توان تشخیص درستی یا نادرستی اطلاعات داده شده را داشته باشد و در صورت تردید در درستی آن حتما از طریق منابع دیگری صحت اطلاعات خود را ارزیابی کند.

بسیاری از برنامه های زنده ی رادیویی و تلویزیونی برای اطلاع از جزئیات دقیق در مورد گزارش هایشان از مخاطب ها دعوت می کنند که با حضور در برنامه، مشاهدات خودشان را با بقیه در میان بگذارند. و یا در نشریه و سامانه ی اینترنتی شان از مخاطب ها برای ارسال اطلاعات کمک می گیرند. این روش هم باعث نزدیک تر کردن یک رویداد یا داستان به زندگی روزمره ی مردم می شود و هم، اکثرا، دقت اطلاعاتی گزارش را بیشتر می کند.

در مواردی که یک گزارشگر از اطلاعات دیگران برای روشن کردن یک موضوع استفاده می کند، معرفی اطلاع دهنده و رابطه ی احتمالی آنها با موضوع گزارش بسیار مهم است. حتی اگر در یک برنامه ی زنده از شاهدی برای گرفتن اطلاعات استفاده می کنید خوب است که از او بخواهید، خودش، موقعیت اش و دلیل ارتباط اش با موضوع را شرح دهد.

وقتی شاهدی خودش را معرفی می کند معمولا سعی می کند دقیق تر و مسئولانه تر صحبت کند. نکته ای که باید در نظر داشت این است که در بسیاری مواقع روایت شاهدان عینی از یک رویداد، بدون این که هیچ کدام از آنها سوء نیتی داشته باشند، با یکدیگر متفاوت است. به همین خاطر تنوع این روایت ها تا حد ممکن به شفاف تر شدن واقعیت کمک می کند. اگر شاهدی حاضر نیست اسم و مشخصات خودش را در اختیار گزارشگر بگذارد، بهتر است روایت او از گزارش حذف شود.

گاهی اوقات منبع اولیه ی اطلاعات برای یک گزارش، خبرگزاری ها هستند. شناخت نسبت به نحوه ی کار خبرگزاری ها از لوازم کار یک گزارشگر است. گزارشگر باید بتواند خبر دست اول را از تکرار همان خبر در جاهای دیگر تشخیص بدهد. خیلی اتفاق می افتد که یک بنگاه خبری مطلبی را مخابره می کند و دیگران همان خبر را تکرار می کنند. شناختن خبرگزاری های موثق و نیز گرایش های احتمالی سیاسی و مالی آنها که ممکن است بر تنظیم مطالبشان اثر بگذارد، بخشی از مهارت های یک خبرنگار است.

دقت در ثبت جزئیات، اسم مخاطب، عنوان او، نشانی محل واقعه، زمان آن، تعداد افراد و امثال آن در ارائه ی یک گزارش اهمیت زیادی دارد. فرض کنید می خواهید از یک راهپیمایی اعتراضی گزارشی تهیه کنید. تفاوت میان صدها معترض و هزارها معترض زیاد است. دقت در ارائه ی شمارِ معترضان، سنجه ی مهمی در کیفیت کار یک گزارشگر یا نشریه ی اوست. سعی کنید برای تخمین خودتان از جمعیت، منطق و روش محاسبه ی مستندی پیدا کنید. دقت در این ظرافت ها ممکن است در وهله ی اول مهم به نظر نیاید اما همین جزئیات است که در بلند مدت مخاطبان شما را به کارِ شما مطمئن و علاقمند می کند.

یکی از موارد مهم اختلاف میان خبرسازها و خبرنگارها همیشه در نقل قول از افراد است. در بسیاری موارد کسی که مطلبی را با بی دقتی گفته، وقتی با عواقب گفته هایش مواجه می شود، ادعا می کند که حرف او بد فهمیده شده یا بیرون از متن خودش مورد استفاده قرار گرفته و معنایش تغییر داده شده. گزارشگر باید در نقل حرف دیگران بسیار دقیق باشد و به خصوص از تفسیر و توضیح گفته های دیگران پرهیز کند و تا حد ممکن بکوشد گفتگوی خودش با افراد مختلف را ضبط کند. البته در بسیاری نقاط جهان، براساس قانون، ضبط گفتگو با افراد باید با اطلاع آنها باشد.

این روزها بسیاری از خبرنگارها برای پژوهش گزارش هایشان از اینترنت کمک می گیرند. اینترنت منبع اطلاعاتی بسیار وسیعی است و جستجوگرهای پرقدرتی مثل گوگل و بینگ خیلی زود می توانند گستره ی فراخی از دانش پیرامون یک موضوع را برای پژوهشگر فراهم کنند، اما همیشه باید به یاد داشت که این جستجوگرها، و حتی دانشنامه هایی مانند ویکی پدیا، به دلیل آن که همه ی افراد امکان افزودن اطلاعات و در بعضی موارد دستکاری در اطلاعات را دارند، مراجع موثقی برای پژوهش نیستند. البته با دقت در منابع اصلی اطلاعات و مراجعه به پژوهش های علمی در زمینه ی گزارش و تماس با خبرگان آن مبحث می توان مطالب درست و نادرست درباره ی موضوع کار را تفکیک کرد.

یکی از پیش آمدهای خیلی طبیعی در گزارشگری اشتباه کردن است. زمانی نشریات معتبر برای خدشه دار نشدن اعتبارشان می کوشیدند اشتباهی را به گردن نگیرند، اما با پیدا شدن اینترنت و فراگیر شدن خبرنگاریِ شهروندی دیگر امکان و فرصت این گونه سیاست ها و پنهان کاری ها وجود ندارد و حتی نشریات خیلی محافظه کار هم اگر مطلبی را (نه از روی عمد) به اشتباه منتشر کرده باشند، بلافاصله آن را اصلاح می کنند.

یکی از شگردهای گزارشگری برای جلب مخاطب، محلی کردن موضوع هاست. مثلا اگر گزارشی از امکان همه گیر شدن یک بیماری مسری منتشر شده با بررسی احتمال ابتلای به آن در شهر یا محله ای که گزارشگر در آن مستقر است، جمع بیشتری از اهالی محل به دیدن یا خواندن این گزارش ویژه جلب خواهند شد. اصطلاح «جهانی فکر کردن و محلی عمل کردن» در گزارشگری هم کارآمد است.