شایعه

اولین شایعه سازها
رمی های دوران باستان اولین شایعه سازهای دنیا بوده اند. دربار رم باستان  خبرچین هایی داشت که به میان مردم می رفتند و خبرهایی را از مردم عادی برای قصر می آوردند. این خبر چین ها وظیفه دیگری هم به عهده داشتند. آنها در سطح شهر نظرسنجی انجام می دادند.

این نظر سنجی ها معمولا در مواقع حساس انجام می شد. مواقعی مانند جنگ، قحطی و چیزهایی شبیه این.

خبرچین های دربار برای آنکه بتوانند افکار عمومی را بسنجند  شایعه هایی را در بین مردم پخش می کردند و نسبت به واکنش مردم نتیجه نظرسنجی شان را به دربار منتقل می کردند.

 

خطری برای اتفاقات مهم
شایعه معمولا در کنار اطلاعات اشتباه یا عمدا اشتباه قرار دارد.

اطلاعات اشتباه فقط اشتباه است ولی دومی به معنای اطلاعاتی است که به عمد غلط است و ممکن است توسط منابع دولتی در  رسانه ها یا حتی در میان مردم عادی منتشر شود.

شایعه خصوصیات مشخصی دارد  که اگر آن را بدانید شناسایی اش چندان سخت نیست. رابرت کناپ در سال ۱۹۴۴ در کتاب «روانشناسی شایعه» سه خصوصیت برای شایعه در نظر گرفت.

او می گوید شایعه اول از همه دهان به دهان منتشر می شود، نکته بعد این است که شامل اطلاعاتی درباره شخص یا رویداد یا وضعیت خاصی است و شاید از همه مهمتر نشان دهنده و بزرگ کننده «نیاز احساسی جامعه» است.

 

راهای ساختن شایعه
البته ساختن شایعه به این راحتی ها هم نیست و هر چیزی نمی تواند تبدیل به شایعه شود. شایعاتی که می بینید دهان به دهان می چرخند و مدت ها بر سر زبان ها هستند شایعاتی هستند که اصول خاصی دارند.

ساختن یک شایعه اصول و آداب خودش را دارد.

اول از همه اینکه باید بدانید شایعه هیچ وقت در خصوص یک مساله کم اهمیت اتفاق نمی افتد و شایعه معمولا در خصوص چیزی است که جنبه عمومی دارد.

شایعه کشته شدن بن لادن (البته قبل از آنکه واقعا کشته شود ) از آن جهت در سراسر جهان پخش می شود و اهمیت دارد که بن لادن یک شخصیت جهانی است و زنده بودن یا نبودنش، تاثیر مهمی در جهان می گذارد.

این شایعه را مقایسه کنید با شایعه کشته شدن یک سرباز آمریکایی در افغانستان که مسلما هیچ وقت جهان گیر نخواهد شد، چون سرباز آمریکایی را کسی نمی شناسد و تاثیری بر جامعه ندارد.

پس بدانید که شما در خصوص مسائل پیش پا افتاده در معرض این نیستید که درگیر شایعه بشوید، بلکه باید حواستان را جمع کنید که در مورد مسائل روز و مهم وارد این بازی نشوید.

اگر هر چیزی را که در خصوص مسائل روز می شنوید بدون مراجعه به هیچ منبعی بازگو کنید خود شما اگر نه یک سازنده شایعه که یک پخش کننده آن هستید.

 

وقتی همه چیز مبهم است
شایعه اصل دیگری هم دارد و آن شفاف نبودن داستان است. اتفاقی که سر و ته آن مشخص است و در باز است که هر خبرنگاری از هر رسانه ای برود و از آن خبر تهیه کند، جایی برای شایعه باقی نمی گذارد.

خود شما هم اگر از شایعه سازها باشید به دنبال موضوعی نمی روید که هر کسی می تواند با یک جستجوی ساده از سرو ته آن سر در بیاورد. شایعه مال آن وقتی است که قسمتی از داستان نامشخص است.

به طور مثال در جریان کشته شدن بن لادن توسط نیروهای آمریکایی تا جایی که داستان معلوم است و راجع به آن صحبت شده است و فیلم و مدرک موجود است، جای هیچ شایعه ای باقی نمی ماند اما در خصوص جسد بن لادن که در جای مشخصی دفن نشده است هزاران شایعه وجود دارد.

این شایعات تا آنجایی است که اصلا بن لادن کشته نشده است و این فقط یک شوی تبلیغاتی بوده است.

البته مردم هم بیشتر دوست دارند در خصوص باغی که درش بسته است بدانند تا باغی که درش باز است و تا تهش معلوم است. برای همین است که در خصوص چیزهایی که معلوم نیست اگر دیگران داستان نسازند خودمان دست به کار خواهیم شد!

واقعیت هم این است که خود ما هم داستان شنیدن در مورد چیزی که کمتر از آن می دانیم برایمان جذاب تر است.

 

وقتی رسانه ها آزاد نیستند
عامل دیگری هم هست که در ساخته و پرداخته شدن شایعه بسیار مهم است.

اگر در کشوری زندگی می کنید که رسانه ها آزادانه نمی توانند تمام اخبار را پوشش بدهند باید بدانید که شما دائم در معرض شایعه هستید.

از شایعه مرگ یک مسئول بلند پایه گرفته تا شایعه کم آبی و بحران بی پولی و هر چیز دیگری که فکرش بکنید. هر چقدر خط قرمز برای رسانه ها بیشتر باشد شایعات بیشتری هم در آن زمینه شکل می گیرد.

 

راه های شناسایی یک شایعه
پس تا الان شما می دانید که چه وقت، کجا و برای چه مسائلی در معرض شایعه قرار دارید. خوب است این را هم بدانید که شایعه در دنیای رسانه به سه دسته تقسیم می شود:

۱-شایعه های رویایی
ساختن شایعه در خصوص چیزی که خواست و آرزوی مردم یک جامعه است؛ مثلا اینکه انتخابات نزدیک است پس قیمت بنزین کاهش پیدا می کند.

۲- شایعات ترس آلود
ساختن شایعه در خصوص چیزی که مردم به آن اهمیت می دهند اما واقعه در خصوص آینده است و می تواند ترسناک باشد. مثلا پیش بینی نوستراداموس این است که سال ۲۰۱۲ جهان به پایان می رسد.

۳- شایعه های بی وفایی
شایعه هایی که به قصد کم نشان دادن وفاداری یا روابط بین آدم ها ساخته می شود. این شایعه در مواقع بحرانی جنگ و درگیری بیشتر ساخته می شود یا حتی در مواقع حساس سیاسی در یک کشور. مثلا پسر قذافی به او خیانت کرد است و به گروه مخالفان پیوسته است یا اینکه در موارد سیاسی مثلا اینکه رهبر یک حزب سیاسی در زمان انتخابات به یک حزب دیگر پیوسته است.

اما چگونه می توانید شایعه را شناسایی کنید؟ توجهی نداشته باشید که چه کسی و با چه هیجانی و در کجا برای شما چیزی را نقل می کند.

اگر خبر او هر چقدر هم جذاب و هیجان انگیز باشد باز هم شک کنید. کلمه های شنیدی، می گن، من هم شنیدم کلماتی هستند به این معنا که کسی دارد چیزی را برای شما تعریف می کند و اطلاعات دقیقی از آن ندارد؛ یعنی چیزی که می گوید منبع ندارد و شما نباید به آن اعتماد کنید.

 

فقط از زبان آدم ها شایعه نمی شنوید
این نکته ای است که شما نباید فقط در خصوص افراد در نظر داشته باشید. رسانه هایی هم که اخبار بدون منبع منتشر می کنند ممکن است فقط گوینده شایعاتی باشند که ارزشی ندارند.

اگر مساله مهمی در سطح کشور یا جهان پیش می آید که همه در خصوص جزئیات آن بی اطلاع هستند، با شنیدن اولین خبر هیجان زده نشوید و نخواهید که سریع آن را بگوئید.

مطمئن باشید که مساله ای که همه در خصوص آن حرف می زنند و مشتاق دانستن اطلاعات بیشتری هستند، بیشتر در معرض شایعه است.

چندی پیش خبری منتشر شد مبنی بر اینکه «علی اکبر هاشمی رفسنجانی» در بیمارستان بستری است. اصل این خبر که در سایت خبرآنلاین منتشر شد این بود که به نقل از یک منبع آگاه هاشمی رفسنجانی در بیمارستان بستری شد.

اما این منبع آگاه که نامی از او برده نشده بود در اصل یک شایعه را منتشر کرده بود چرا که این سایت بعد از انتشار آن، خبری منتشر کرد که گفتگو با برادر هاشمی رفسنجانی بود و خبر بستری شدن او را تکذیب کرد.

خبرهایی که از زبان فردی ناشناس، مقام مسوولی که نخواست نام او فاش شود، یک فرد آگاه و چیزهایی از این دست می تواند تنها یک شایعه باشد.

 

واقعیت های کوتاه شده
در سال ۱۹۴۷ گوردون آلپورت و جوزف پستمن نتیجه گرفتند که شایعه وقتی دهن به دهن حرکت می کند، کوتاه تر و موجزتر می شود و راحت تر شنیده و بازگو می شود.

این نتیجه در پی تحقیقی بود که نشان می داد که ۷۰ درصد جزییات در یک پیام در پنج- شش نقل قول اول از بین می رود.

اول از یک نفر خواستند که یک منظره را از خاطره خود بازگو کند. بعد نفر دوم برای نفر سوم و نفر سوم به چهارم. صدای همه آنها ضبط شد. هر بار با توضیحات و مشخصات متفاوتی تکرار می شد.

این نکته ای است که خود شما هم حتما بارها با آن روبرو شده اید؛ مثلا وقتی در ترافیک گیر کرده اید و کسی برای شما خبر از یک تصادف می آورد. کسی که تصادف را ندیده است بسته به اینکه چقدر در ترافیک بماند، شاخ و برگی به آن اضافه می کند که ممکن است حقیقت نداشته باشد و خوب می توان به همان ضرب المثل معروف فارسی استناد کرد که به خوبی این وضعیت را نشان می دهد: یک کلاغ، چهل کلاغ!

 

آنتی شایعه
رمی های دوران باستان همان طور که از اولین ابداع کنندگان شایعه در جهان شناخته می شوند، برای درمان شایعه پراکنی هم راه حل هایی ارائه داده اند.

سقراط یونانی آزمونی دارد با نام «سه پرسش» که می گوید قبل از آنکه خبری را بدهید به این سه پرسش در ذهن خود جواب بدهید.

اول آنکه خبر خوبی است، دوم آنکه آیا از آن مطمئن هستید و سوم آنکه گفتن این خبر چقدر می تواند سودمند باشد.

سقراط می گوید : اگر می خواهی چیزی را به من بگویی که نه خوب است، نه حقیقت دارد و نه حتی سودمند است، چرا آن را به من می گویی؟